Từ vùng đất đồi khô cằn, anh Nguyễn Văn Khôn ở xã Hưng Thịnh (Đồng Nai) - nông dân Việt Nam xuất sắc năm 2024, nông dân tiêu biểu năm 2025 đã viết nên câu chuyện đáng tự hào của nông dân thời kỳ mới, Anh là người gìn giữ nguồn gene xáo tam phân quý hiếm, phát triển cây dược liệu này thành sản phẩm OCOP 4 sao.
Khách tham quan vườn giống cây xáo tam phân của anh Nguyễn Văn Khôn ở xã Hưng Thịnh, tỉnh Đồng Nai. Ảnh: Hoàng Phúc.
Cơn sốt săn dược liệu và quyết định giữ nguồn gene quý
Đầu những năm 2010, cây xáo tam phân - loài dược liệu quý phân bố chủ yếu ở Khánh Hòa, Ninh Thuận được đồn thổi như “thần dược” hỗ trợ điều trị nhiều bệnh hiểm nghèo. Cơn sốt xáo tam phân lan khắp các vùng quê, người người rủ nhau vào rừng đào bới tận gốc, khai thác tự phát khiến loài cây này đứng trước nguy cơ bị tận diệt. Trong khi đó, chưa có bất kỳ mô hình gây trồng, bảo tồn hay kiểm soát chất lượng nào được triển khai bài bản.
Từ nhu cầu tìm thuốc chữa bệnh cho người thân, anh Nguyễn Văn Khôn bắt đầu hành trình đi tìm xáo tam phân. Khác với những người chỉ muốn “săn” cây dược liệu quý, anh trăn trở nếu ai cũng đào tận diệt thì ai sẽ giữ giống quý này và nếu không kiểm soát chất lượng, liệu dược liệu quý có còn giá trị?
Năm 2012, anh Khôn quyết định từ bỏ công việc kỹ sư viễn thông ổn định ở TP.HCM về quê nhà Đồng Nai phá bỏ vườn tiêu và điều đang cho thu hoạch để trồng thử nghiệm cây xáo tam phân trên vùng đất đồi khô cằn của gia đình. “Nếu thành công, mình giữ được nguồn gene quý. Nếu thất bại, coi như trả xong món nợ với lựa chọn của mình”, anh Khôn kể lại.
Anh Nguyễn Văn Khôn đã viết nên câu chuyện đáng tự hào của nông dân thời kỳ mới. Ảnh: Minh Sáng.
Anh dồn toàn bộ vốn liếng, lặn lội ra Khánh Hòa mua 1.400 cây giống xáo tam phân về trồng. Thời điểm ấy, không nhiều người tin anh làm đúng, thậm chí có người phản đối gay gắt. Nhưng bất ngờ, lứa cây đầu tiên bén rễ và sinh trưởng tốt, chứng tỏ cây xáo tam phân thích nghi hoàn hảo với khí hậu, thổ nhưỡng quê anh, chịu hạn giỏi, ít sâu bệnh, có thể canh tác hữu cơ, hạn chế hóa chất.
Khi niềm tin vừa nhen nhóm, biến cố lớn lại ập đến, gần 10.000 cây xáo tam phân trong vườn đồng loạt vàng lá, héo thân vì phân bón kém chất lượng, buộc anh phải nhổ bỏ toàn bộ. Trắng tay, nợ nần, lại chịu sức ép từ dư luận, nhiều người khuyên anh nên dừng lại, nhưng anh không bỏ cuộc.
Anh âm thầm làm lại từ đầu, tiếp tục vay mượn, gây dựng lại vườn cây, đồng thời thay đổi cách tiếp cận, chuyển sang canh tác hữu cơ, kiểm soát chặt nguồn giống, từng bước hoàn thiện quy trình trồng sạch, khép kín. Đặc biệt, anh chuyển từ nhân giống hữu tính bằng hạt sang giâm cành vô tính, tránh hiện tượng thụ phấn chéo - yếu tố dễ làm biến đổi đặc tính dược liệu. Từ nền tảng này, vùng trồng xáo tam phân của anh dần ổn định, cây sinh trưởng khỏe, hàm lượng dược chất cao.
Đến nay, trên diện tích 5,6 ha, anh Khôn sở hữu hơn 500.000 cây xáo tam phân nguyên liệu, nhiều cây trên 6 năm tuổi. Cây càng lâu năm giá trị dược liệu càng cao. Cây trồng sau 3 năm có thể thu hái lá, từ năm thứ 6 trở đi có thể khai thác thân, rễ là phần mang giá trị lớn nhất.
Anh Nguyễn Văn Khôn giới thiệu những sản phẩm chế biến từ cây dược liệu xáo tam phân. Ảnh: Minh Sáng.
Theo anh Khôn, hiện lá và thân tươi có giá khoảng 300.000 đồng/kg; rễ tươi khoảng 1 triệu đồng/kg, loại tuyển chọn có thể lên đến 5 triệu đồng/kg. Tỷ lệ chế biến trung bình 3kg tươi cho 1kg khô. Sau khi trừ chi phí, gia đình anh đạt lợi nhuận khoảng 1 tỷ đồng/năm.
Liên kết xây dựng chuỗi dược liệu bền vững
Xác định phát triển dược liệu chỉ bền vững khi gắn với chuỗi giá trị khép kín, năm 2020, anh Khôn thành lập Công ty TNHH Dược liệu Tâm Tâm An, đầu tư nhà xưởng, thiết bị hiện đại, sản xuất theo tiêu chuẩn của Bộ Y tế. Từ nguyên liệu xáo tam phân, Công ty nghiên cứu và phát triển 9 dòng sản phẩm như trà thảo mộc, rượu dược liệu, sản phẩm hỗ trợ sức khỏe dạng viên…, trong đó 4 sản phẩm đạt chuẩn OCOP 4 sao. Các sản phẩm không chỉ đáp ứng yêu cầu an toàn, chất lượng, truy xuất nguồn gốc mà còn mang câu chuyện về bảo tồn nguồn gene, sản xuất hữu cơ, chia sẻ lợi ích với người trồng.
Từ nền tảng vùng trồng và nhà máy chế biến, anh Khôn tiếp tục chia sẻ mô hình với cộng đồng, xây dựng chuỗi liên kết với nông dân. Đầu năm 2024, được sự hỗ trợ của Hội Nông dân tỉnh Đồng Nai, anh cùng các hộ dân thành lập Chi hội Nông dân nghề nghiệp trồng cây dược liệu xáo tam phân xã Hưng Thịnh gồm 15 thành viên.
Anh Nguyễn Văn Khôn là người đưa cây dược liệu xáo tam phân đến với Đồng Nai và phát triển thành vùng trồng dược liệu nổi tiếng. Ảnh: Minh Sáng.
Mô hình hoạt động theo nguyên tắc doanh nghiệp cung cấp giống chuẩn với giá ưu đãi (khoảng 50.000 đồng/cây), hỗ trợ kỹ thuật trồng, chăm sóc, thu hoạch theo quy trình hữu cơ, bao tiêu toàn bộ sản phẩm, bảo đảm đầu ra với giá ổn định. Theo tính toán, sau 5 năm, mỗi ha xáo tam phân có thể mang lại lợi nhuận khoảng 300 triệu đồng/năm, cao hơn nhiều loại cây trồng truyền thống trên cùng điều kiện đất khô cằn.
Ông Lê Hữu Thiện, Ban Thường vụ Hội Làm vườn tỉnh Đồng Nai đánh giá: “Mô hình trồng và chế biến xáo tam phân của anh Khôn vừa mang lại hiệu quả kinh tế, vừa phù hợp định hướng nông nghiệp sạch, kinh tế xanh, giảm áp lực khai thác dược liệu tự nhiên. Đây là mô hình cần được nhân rộng”.
Hiện vùng nguyên liệu xáo tam phân đã được mở rộng gần 20 ha tại Trảng Bom và hàng chục ha tại các địa phương khác, ngoài ra một trang trại quy mô 56 ha đang được triển khai ở Lâm Đồng. Toàn bộ vùng trồng được quản lý theo hướng sản xuất sạch, truy xuất nguồn gốc, gắn với doanh nghiệp chế biến.
Từ nguyên liệu xáo tam phân, Công ty TNHH Dược liệu Tâm Tâm An của anh Khôn đã nghiên cứu và phát triển 9 dòng sản phẩm, trong đó 4 sản phẩm đạt chuẩn OCOP 4 sao. Ảnh: Minh Sáng.
Câu chuyện của anh Nguyễn Văn Khôn không chỉ là một điển hình làm giàu từ nông nghiệp mà vượt ra ngoài phạm vi một mô hình kinh tế hộ, đó là tinh thần dám đi vào lĩnh vực khó, chấp nhận rủi ro, đầu tư vào sản phẩm giá trị gia tăng cao, tiêu chuẩn khắt khe, chuyển từ tư duy sản xuất sang tư duy kinh tế nông nghiệp, tổ chức lại sản xuất theo chuỗi, coi chất lượng, thương hiệu, truy xuất nguồn gốc là nền tảng...
