Thủy sản Việt trước vận hội mới: Hành trình 'xanh hóa' những con sóng tỷ đô

Ngành thủy sản Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa lịch sử với kỳ vọng chạm mốc 10,7 tỷ USD trong năm 2025. Nhưng phía sau những con số tăng trưởng đầy khát vọng ấy là một "mệnh lệnh" từ đại dương: Phải chuyển đổi xanh để sinh tồn và vươn xa. Phóng viên Báo Nông nghiệp và Môi trường đã có cuộc đối thoại chuyên sâu với ông Vũ Thái Trường - Trưởng ban Biến đổi khí hậu, Năng lượng và Môi trường (UNDP tại Việt Nam) về vấn đề này.

Khi áp lực môi trường song hành cùng sự tăng trưởng kinh tế

Trong bức tranh kinh tế nông nghiệp, thủy sản luôn được ví như một "trụ cột" vững chãi. Tại Hội nghị Bảo vệ môi trường trong các hoạt động thủy sản năm 2025 (26/11/2025), Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến đã khẳng định ngành thủy sản tiếp tục là trụ cột của nền kinh tế khi chỉ trong 10 tháng đầu năm 2025, kim ngạch xuất khẩu đã cán mốc 9,5 tỷ USD, tăng trưởng 16% so với cùng kỳ.

Dự kiến, con số này sẽ vươn tới 10,7 tỷ USD khi năm 2025 khép lại, đóng góp tới 27-28% tổng giá trị toàn ngành nông - lâm - thủy sản. Đó là minh chứng cho sức lao động bền bỉ và khát vọng vươn khơi của hàng triệu ngư dân Việt.

Tuy nhiên, biến đổi khí hậu với những hiện tượng thời tiết cực đoan đang tạo ra những rào cản vô hình cho sản xuất. Nghiêm trọng hơn, chính môi trường biển cũng đang bị "tổn thương" bởi ô nhiễm. Theo số liệu, Việt Nam thải ra xấp xỉ 1,8 triệu tấn nhựa mỗi năm, trong đó khoảng 0,73 triệu tấn thải ra biển, đe dọa trực tiếp đến sự tinh khiết và tính bền vững của từng con tôm, con cá.

Nhìn nhận về thực tế này, ông Vũ Thái Trường chia sẻ UNDP nhận thấy nhiều chuyển biến và kết quả tích cực trong quá trình thực thi Luật Bảo vệ môi trường 2020 và các kế hoạch kinh tế tuần hoàn. Một số địa phương đã tăng cường quan trắc môi trường, phục hồi rừng ngập mặn; doanh nghiệp cũng bắt đầu áp dụng công nghệ tuần hoàn, tái chế phụ phẩm.

"Tuy nhiên, chuyển đổi còn chưa đồng đều và chủ yếu ở quy mô thí điểm. UNDP khuyến nghị ngành thủy sản cần đẩy mạnh tích hợp kinh tế tuần hoàn trong toàn bộ chuỗi giá trị để giảm phát thải, nâng cao năng lực cạnh tranh và đáp ứng các yêu cầu quốc tế mới như Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) của EU", ông Trường nhấn mạnh.

Nhận diện điểm nghẽn và giải pháp tài chính

Trong quá trình triển khai các tiêu chuẩn môi trường quốc tế, đại diện UNDP tại Việt Nam chỉ rõ ba điểm nghẽn lớn nhất mà ngành đang gặp phải, bao gồm: Sự thiếu hụt về năng lực kỹ thuật và một hệ thống dữ liệu được chuẩn hóa; gánh nặng chi phí đầu tư, trong khi các dòng vốn xanh vẫn chưa được khơi thông hiệu quả; sự phối hợp liên ngành còn chưa thực sự nhịp nhàng, đồng bộ.

Để tháo gỡ khó khăn về nguồn lực cho doanh nghiệp thủy sản, ông Vũ Thái Trường đề xuất cần thiết kế cơ chế tài chính xanh hiệu quả dựa trên việc xây dựng một hệ sinh thái tài chính xanh đa dạng, từ tín dụng ưu đãi, quỹ môi trường đến dòng vốn khí hậu quốc tế.

Cụ thể, cơ chế này cần ưu tiên cho các dự án giảm phát thải và kinh tế tuần hoàn; đồng thời liên kết với thị trường carbon để tạo tín chỉ carbon. Ông Trường đặc biệt lưu ý việc khuyến khích các dự án đầu tư  mang tên "carbon xanh dương". Ông nhấn mạnh việc khuyến khích các dự án đầu tư không chỉ tạo ra lợi nhuận kinh tế mà còn bảo vệ, phục hồi và tăng cường các hệ sinh thái biển và ven biển như rừng ngập mặn, thảm cỏ biển và các vùng đất ngập triều.

Để hiện thực hóa điều này, thủ tục hành chính cần được đơn giản hóa, trở thành bệ đỡ để các doanh nghiệp vừa và nhỏ có thể dễ dàng tiếp cận. Trong kỷ nguyên số, niềm tin của thị trường quốc tế được xây dựng trên nền tảng dữ liệu. UNDP khuyến nghị Việt Nam cần kiến tạo một hệ thống MRV (đo đạc, báo cáo và thẩm định) thống nhất.

Ông Trường gợi mở một hướng đi cụ thể: Việc thí điểm nên bắt đầu tại một địa điểm hoặc vùng cụ thể, ví dụ như Đồng bằng sông Cửu Long với con tôm và Đồng bằng sông Hồng với cá tra trước khi mở rộng toàn quốc. Ứng dụng công nghệ số, minh bạch dữ liệu phát thải chính là cách để thủy sản Việt Nam đường hoàng bước vào các thị trường khó tính nhất.

Bảo vệ đại dương phải là trụ cột trong mọi giải pháp khí hậu

Trong bối cảnh hướng tới COP30, ông Vũ Thái Trường khẳng định thông điệp: Không có giải pháp khí hậu nếu thiếu hành động về đại dương.

Hiện tại, UNDP đang triển khai nhiều chương trình hỗ trợ quan trọng. Điển hình là Dự án "Cộng đồng ven biển thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu" (VN-CSCC) do Chính phủ Canada tài trợ, cùng các dự án môi trường nhằm giảm thiểu rác thải nhựa (bao gồm rác thải nhựa đại dương), phục hồi rừng ngập mặn, rạn san hô và thúc đẩy các mô hình quản lý tài nguyên dựa vào cộng đồng.

Kết quả thực tế cho thấy, hiện có 20 cộng đồng đã cùng quản lý hơn 7.000 hecta hệ sinh thái biển; 26 xã ven biển đang triển khai mô hình quản lý rác giảm nhựa đại dương. Bên cạnh đó, UNDP cũng hỗ trợ thông qua Dự án BIOFIN, Chương trình tài trợ nhỏ của Quỹ Môi trường toàn cầu (GEF/SGP) và Dự án Quy hoạch không gian biển do Na Uy tài trợ.

Ông Vũ Thái Trường khẳng định, UNDP cam kết tiếp tục đồng hành cùng Việt Nam trong việc cập nhật và xây dựng kế hoạch thực hiện Đóng góp quốc gia tự quyết định (NDC) 3.0, Khung đa dạng sinh học Kunming-Montreal và các cam kết sau COP30. Mục tiêu là bảo vệ hệ sinh thái biển và bảo đảm sinh kế bền vững cho hàng triệu người, để không ai bị bỏ lại phía sau.