Đặt lại nền móng cho ngành hàng chanh leo

Hành trình phát triển nóng

Theo thống kê, diện tích chanh leo cả nước đạt hơn 12.600 ha, sản lượng gần 180.000 tấn, đưa Việt Nam vào nhóm 10 quốc gia cung ứng chanh leo lớn trên thế giới. Trong đó, khu vực Tây Nguyên chiếm hơn 88% diện tích, tập trung chủ yếu tại Gia Lai, Đắk Lắk, Lâm Đồng và Quảng Ngãi. Riêng Gia Lai hiện có khoảng 5.650 ha chanh leo, năng suất bình quân hơn 430 tạ/ha, cao gần gấp đôi mức trung bình cả nước.

Tại tỉnh Gia Lai, cây chanh leo được đưa vào từ khoảng năm 2012, ban đầu chỉ trồng thử nghiệm với quy mô nhỏ. Tuy nhiên, đến năm 2015, khi giá chanh leo liên tục tăng cao và thị trường xuất khẩu mở rộng, diện tích đã tăng nhanh chóng.

Nhưng rồi, sự phát triển quá nhanh, thiếu kiểm soát đã sớm dẫn đến hệ lụy. Năm 2018, khi cung vượt cầu, giá chanh leo rớt mạnh, buộc nhiều hộ dân phải chặt bỏ vườn cây. Đến năm 2023, “cơn sốt” chanh leo lại tái diễn khi hàng loạt nhà máy chế biến đi vào hoạt động, kéo theo phong trào mở rộng diện tích ồ ạt. Chỉ sau vài tháng, giá thu mua từ mức 17.000 đồng/kg lao dốc xuống còn 3.000-5.000 đồng/kg, khiến không ít nông dân rơi vào cảnh lao đao.

Sau gần hai năm biến động, ngành hàng chanh leo Gia Lai đang dần ổn định trở lại. Người dân thận trọng hơn, không còn mở rộng diện tích ồ ạt mà chuyển sang trồng xen trong vườn cà phê, hồ tiêu để giảm rủi ro, hướng tới sản xuất an toàn và bền vững hơn.

Nỗi lo từ dịch bệnh và chất lượng giống

Dù thị trường có dấu hiệu phục hồi, người trồng chanh leo vẫn đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là dịch bệnh và chất lượng giống. Ghi nhận tại nhiều vườn chanh leo sinh trưởng xanh tốt nhưng không ra hoa, không đậu quả hoặc đậu rất ít.

Anh Nguyễn Văn Hoàng (thôn 6, xã Nghĩa Hưng) cho biết, vườn chanh leo của gia đình hiện vẫn được canh tác bình thường, cây sinh trưởng mạnh nhưng hầu như không ra hoa. Hoa có xuất hiện thì cũng bị vàng hết, khả năng cao là do thời tiết năm nay bất lợi.

Theo anh Hoàng, tỷ lệ đậu trái hiện chỉ đạt khoảng 10%, rất thấp so với kỳ vọng. Dù vậy, gia đình vẫn tiếp tục đầu tư, chăm sóc vườn cây và chờ thời tiết ấm lên, thuận lợi hơn để cây chanh leo có thể đậu trái nhiều hơn.

Bên cạnh tình trạng cây chanh leo không đậu quả, bệnh đốm nâu đang hoành hành trên diện rộng, gây thiệt hại nặng cho nhiều vườn trồng. Ông Trà Huy Hiệu (thôn 7, xã Nghĩa Hưng) cho biết, thời gian gần đây mưa nhiều khiến dịch bệnh trên cây chanh leo bùng phát mạnh, gây thiệt hại nghiêm trọng. Có vườn phải vặt bỏ tới khoảng 50% diện tích. Riêng vườn chanh của gia đình đã cắt đọt, tỉa cành nên bệnh có giảm phần nào nhưng vẫn chưa kiểm soát được triệt để.

“Người trồng chanh leo hiện rất cần được chia sẻ kinh nghiệm và hướng dẫn kỹ thuật cụ thể. Thuốc men chỉ giúp giảm bệnh phần nào, chứ chưa có giải pháp đặc trị rõ ràng. Bà con gần như chưa có kinh nghiệm để xử lý dứt điểm”, ông Hiệu cho biết.

Theo ông Lê Văn Thanh, Giám đốc HTX Sản xuất - Thương mại - Dịch vụ - Du lịch nông nghiệp Ia Mơ Nông (xã Ia Ly), bên cạnh yếu tố thời tiết, chất lượng giống không đảm bảo là nguyên nhân quan trọng khiến dịch bệnh bùng phát mạnh.

“Bệnh đốm nâu xuất hiện ngay từ giai đoạn đầu do giống không sạch bệnh. Nếu không siết chặt khâu quản lý giống, nguy cơ dịch bệnh tiếp tục lan rộng là rất lớn”, ông Thanh cảnh báo.

Liên kết chuỗi - hướng đi tất yếu

Trong bối cảnh nhiều vườn chanh leo gặp khó, thực tế vẫn xuất hiện những mô hình sản xuất hiệu quả nhờ tham gia liên kết chuỗi giá trị.

Theo ông Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Tập đoàn Nafoods, doanh nghiệp xác định muốn phát triển bền vững phải bắt đầu từ cây giống sạch bệnh, truy xuất được nguồn gốc.

“Nafoods đầu tư hệ thống sản xuất giống công nghệ cao, kiểm soát chất lượng nghiêm ngặt trước khi cung ứng cho vùng trồng. Đồng thời, Nafoods đồng hành cùng nông dân từ khâu kỹ thuật đến thu mua, chế biến và xuất khẩu”, ông Hùng chia sẻ.

Hiện Nafoods đã liên kết với khoảng 50 HTX, hơn 5.000 hộ nông dân, quy mô vùng trồng trên 5.000 ha và hướng tới mở rộng lên hơn 10.000 ha vào năm 2030. Nhà máy Nafoods Tây Nguyên đóng vai trò “bệ đỡ” tiêu thụ, giúp nông dân yên tâm đầu tư, gắn bó lâu dài với cây chanh leo.

Bên cạnh đó, chế biến sâu được xem là “chìa khóa” nâng cao giá trị gia tăng. Tại Gia Lai, nhiều nhà máy chế biến hiện đại đã đi vào hoạt động, đa dạng hóa sản phẩm từ dịch quả, nước ép cô đặc đến các sản phẩm phục vụ dược liệu, mỹ phẩm và thực phẩm.

Ông Trần Xuân Khải, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Gia Lai cho biết, quan điểm của ngành nông nghiệp là luôn đồng hành, hỗ trợ doanh nghiệp, HTX và người dân, nhưng kiên quyết hạn chế phát triển theo phong trào.

“Thay vì chạy theo mở rộng diện tích, chúng tôi định hướng tổ chức lại sản xuất theo kế hoạch, liên kết chuỗi, chuẩn hóa quy trình và nâng cao chất lượng, đáp ứng yêu cầu thị trường”, ông Khải nói.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và nguồn cung chanh leo tại Nam Mỹ suy giảm, chanh leo Việt Nam vẫn còn nhiều cơ hội mở rộng thị phần. Tuy nhiên, chỉ khi giải quyết được “điểm nghẽn” về giống, dịch bệnh và tư duy sản xuất, ngành hàng chanh leo mới thực sự tìm lại được “nhịp thở” bền vững, trở thành trụ cột kinh tế lâu dài cho người nông dân Tây Nguyên.