Đất nước ta đang bước vào một cuộc cải cách hành chính có quy mô lớn bậc nhất từ trước đến nay. Đó là việc tổ chức lại bộ máy chính quyền địa phương theo mô hình hai cấp (tỉnh và xã) chính thức có hiệu lực từ 1/7/2025. Đây không chỉ là sự thay đổi bản đồ hành chính mà còn là bước ngoặt trong cách thức quản trị, vận hành nền kinh tế - xã hội và cung cấp dịch vụ công ở cơ sở.
Trong bức tranh cải cách đó, khu vực kinh tế tập thể, đặc biệt là hợp tác xã (HTX) nông nghiệp - lực lượng nòng cốt trong tổ chức lại sản xuất, xây dựng nông thôn mới sẽ là một trong những lĩnh vực chịu tác động trực tiếp, sâu sắc và đa chiều nhất. Câu hỏi đặt ra là: Làm sao để HTX không những không bị “hụt hơi” mà còn phát huy được vai trò hạt nhân phát triển nông thôn hiện đại?
HTX nông nghiệp "trụ cột" của nông thôn mới
Theo thống kê đến hết tháng 5/2025, Việt Nam có hơn 22.000 HTX nông nghiệp, chiếm gần 67% tổng số HTX trong cả nước. Trong đó, hơn 2.600 HTX ứng dụng công nghệ cao, hơn 2.500 HTX là chủ thể OCOP, 1.500 HTX phát triển du lịch hoặc áp dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc. Đáng chú ý, gần 4.700 HTX đã tham gia liên kết chuỗi giá trị theo Nghị định 98/2018/NĐ-CP.
Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan (thứ sáu từ phải qua) thăm Trung tâm sau thu hoạch Phong Thúy (Lâm Đồng)- nơi hỗ trợ các HTX hoàn thiện sản phẩm trước khi ra thị trường. Ảnh: Đức Thịnh.
HTX ngày nay không chỉ là mô hình sản xuất đơn thuần mà còn là “bệ đỡ” để nông dân tiếp cận thị trường, tài chính, công nghệ, các chính sách công. Chính vì thế, bất cứ điều chỉnh nào trong thiết kế thể chế quản trị nhà nước, nhất là ở cấp địa phương đều tác động trực tiếp đến hoạt động và hiệu quả của HTX.
Chính quyền hai cấp: Bước ngoặt quản trị và những thay đổi căn bản
Theo các nghị quyết của Quốc hội và Ủy ban Thường vụ Quốc hội, hệ thống hành chính cả nước mới (bỏ cấp huyện) sẽ giảm từ 63 tỉnh/thành phố xuống còn 34 và từ hơn 10.000 xã còn hơn 3.300 xã.
Mô hình hai cấp được kỳ vọng giúp tinh gọn bộ máy, tiết kiệm chi phí công, rút ngắn khoảng cách quản lý, tăng quyền tự chủ và trách nhiệm cho cơ sở. Nhưng đổi lại, khối lượng công việc hành chính và quản trị sẽ được “dồn” lên hai cấp còn lại tỉnh và xã đang đặt ra yêu cầu lớn về năng lực tổ chức, điều phối và giám sát.
Vùng bưởi Diễn theo tiêu chuẩn VietGAP của HTX ở Lạc Thủy, Hòa Bình. Ảnh: Đức Thịnh.
Trước đây, cấp huyện chính là tầng đệm hành chính giúp tiếp nhận, triển khai và giám sát các chương trình hỗ trợ phát triển HTX từ vốn vay, đào tạo, chuyển giao kỹ thuật, đến chứng nhận sản phẩm OCOP. Khi cấp huyện bị bãi bỏ, khoảng trống này có nguy cơ để lại lỗ hổng lớn nếu không được thiết kế lại một cách hiệu quả.
Trong khi đó, cấp xã vốn còn hạn chế về nhân lực, trình độ chuyên môn sẽ trở thành tuyến trực tiếp giải quyết mọi vấn đề của HTX. Việc này đặt ra yêu cầu cấp bách phải đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ công chức xã có năng lực chuyên môn về nông nghiệp, kinh tế hợp tác, dịch vụ công. Nếu không, nguy cơ chất lượng hỗ trợ cho HTX bị suy giảm là rất rõ ràng.
Ở cấp tỉnh, cải cách hành chính sẽ làm gia tăng khối lượng công việc, nhất là trong các lĩnh vực cấp giấy chứng nhận VietGAP, truy xuất nguồn gốc, hỗ trợ công nghệ cao cho HTX. Khi địa bàn các xã sau sáp nhập rộng hơn, dân cư đông hơn, số lượng hồ sơ hành chính cũng sẽ tăng theo cấp số nhân. Nếu không có giải pháp số hóa, quản trị thông minh, nguy cơ quá tải, ách tắc thủ tục là điều khó tránh khỏi.
Cơ hội mở ra cho HTX nông nghiệp
Dù vậy, cải cách hành chính hai cấp cũng mở ra những cơ hội đáng kể. Việc sáp nhập đơn vị hành chính giúp mở rộng không gian kinh tế, tạo điều kiện cho sản xuất quy mô lớn, hình thành các cụm vùng nguyên liệu. Đây chính là nền tảng để phát triển các HTX đa dịch vụ, quy mô lớn, gắn với chuỗi giá trị và sản xuất xanh.
Thực tế đã chứng minh rằng nhiều mô hình HTX thành công như HTX Tân Long ở Đồng Tháp, HTX số 1 Nam Đàn ở Nghệ An, HTX sản xuất gạo hữu cơ Trà Quế ở Quảng Nam… đều đã vượt qua rào cản địa giới hành chính hẹp, phát triển liên xã, liên vùng. Nếu cải cách lần này đi kèm với chính sách thiết lập các cụm liên xã, vùng nguyên liệu, trung tâm hỗ trợ trung gian, Việt Nam sẽ có bước tiến lớn về thể chế phát triển HTX.
Một cơ hội khác đến từ khả năng xây dựng cơ sở dữ liệu tập trung, chia sẻ thông tin giữa các HTX, xã, tỉnh và sở ngành. Việc giảm số đơn vị hành chính sẽ thuận lợi hơn để tích hợp quản lý điện tử, từ truy xuất nguồn gốc, chứng nhận điện tử, đến quản lý hồ sơ thành viên HTX. Đây chính là tiền đề để xây dựng một hệ sinh thái quản lý minh bạch, tiết kiệm chi phí và thúc đẩy chuyển đổi số trong nông nghiệp.
Bài học từ quốc tế: Chính quyền kiến tạo, HTX làm chủ
Kinh nghiệm từ nhiều nước cho thấy HTX chỉ thực sự phát triển mạnh khi có bảo trợ thể chế nhưng vẫn giữ được tính tự chủ. Ở Hà Lan, HTX nông nghiệp không chỉ sản xuất mà còn sở hữu ngân hàng (Rabobank), viện nghiên cứu và hệ thống logistics riêng. Ở Thái Lan, chương trình “Young Smart Farmers” khuyến khích thanh niên khởi nghiệp trong mô hình HTX với sự hỗ trợ đào tạo, công nghệ.
Những mô hình này dựa trên quan điểm nhà nước giữ vai trò kiến tạo, thiết lập luật chơi và giám sát, còn HTX và các tổ chức xã hội là chủ thể trực tiếp cung cấp dịch vụ công, phát triển sản xuất. Đây cũng là hướng đi phù hợp với tư duy xây dựng “nhà nước kiến tạo phát triển” mà Việt Nam đang hướng tới.
Để biến tinh thần ấy thành hiện thực trong bối cảnh cải cách hành chính hai cấp, Việt Nam cần sớm xác định rõ những việc phải làm ngay. Việc chuyển đổi không chỉ đòi hỏi tầm nhìn chiến lược mà còn cần những giải pháp cụ thể, đồng bộ, được phân công rõ ràng theo từng cấp quản lý để tạo ra một hệ sinh thái hỗ trợ HTX hiệu quả và bền vững.
Theo đó, giải pháp là ở cấp Trung ương, cần ban hành khung pháp lý đặc thù cho HTX trong bối cảnh tái tổ chức hành chính, đảm bảo nguyên tắc kế thừa pháp nhân, không làm gián đoạn chính sách tín dụng, đất đai, OCOP, tài sản chung của HTX. Đồng thời, cần đẩy mạnh xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về HTX, nền tảng số dùng chung, kết nối với dữ liệu dân cư, doanh nghiệp, đất đai. Các chương trình mục tiêu quốc gia nên lồng ghép chính sách phát triển HTX, ưu tiên đầu tư vùng nguyên liệu, vùng khó khăn.
Ở cấp tỉnh, nên thành lập các trung tâm hỗ trợ HTX, đổi mới sáng tạo và điều phối vùng liên xã. Các trung tâm này sẽ đóng vai trò đầu mối kỹ thuật, tư vấn chiến lược, xúc tiến thương mại, đào tạo, giám sát. Cần triển khai nghiêm túc cơ chế “một cửa liên thông” trong cấp phép, chứng nhận, OCOP, tín dụng. Hạ tầng số cũng phải được đầu tư đồng bộ để quản lý và hỗ trợ HTX.
Ở cấp xã, cần nâng cao năng lực cán bộ, xây dựng chuẩn đầu ra về năng lực cho công chức phụ trách nông nghiệp, kinh tế hợp tác, tích hợp kỹ năng công nghệ, thị trường, pháp lý. Cần xem xét thành lập bộ phận chuyên trách HTX tại xã, phối hợp với cán bộ khuyến nông, OCOP, CNTT, đồng thời khuyến khích thanh niên nông thôn có chuyên môn công nghệ, thương mại điện tử tham gia hỗ trợ HTX tại địa phương.
Đối với chính các HTX, tư duy quản trị cần chuyển mạnh từ “tồn tại” sang “phát triển”. HTX cần xây dựng chiến lược trung hạn rõ ràng, tập trung sản phẩm chủ lực, vùng nguyên liệu, đối tác, năng lực nội bộ. Cần công khai tài chính, ứng dụng công nghệ số vào quản trị, kế toán, truy xuất nguồn gốc, mở rộng mạng lưới thành viên, kết nối thị trường.
Muốn HTX không bị bỏ lại phía sau mà thực sự trở thành “nòng cốt” tái cấu trúc ngành hàng, phát triển kinh tế nông thôn hiện đại, điều cốt lõi là phải chuyển từ cách tiếp cận quản lý sang kiến tạo, từ hỗ trợ phân tán sang xây dựng hệ sinh thái đồng bộ, từ cơ chế “xin - cho” sang minh bạch, tự chủ, trách nhiệm. Đó không chỉ là bài toán trước mắt mà còn là chiến lược dài hạn để phát triển một hệ thống HTX hiện đại, vận hành theo cơ chế thị trường nhưng định hướng xã hội, làm trụ cột cho nền nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh trong kỷ nguyên mới.
