Thực tế này khiến việc phòng bệnh không thể trông chờ vào một giải pháp đơn lẻ, đặc biệt là giống mới. Theo các nghiên cứu và điều tra dịch hại tại Việt Nam, nhiều vùng trồng chuối đã buộc phải bỏ canh tác do đất nhiễm bệnh kéo dài, khả năng tái phát cao, ngay cả sau nhiều năm không trồng chuối.
Chủng TR4 được coi là nguy hiểm nhất bởi tốc độ lây lan và khó kiểm soát. Ảnh: TL.
Fusarium TR4 được đánh giá là chủng nguy hiểm nhất hiện nay trên cây chuối. Nấm lây lan qua đất, nước tưới, tàn dư cây trồng và dụng cụ canh tác. Khi đất đã nhiễm, nguy cơ phát tán sang vườn lân cận rất lớn nếu không kiểm soát tốt khâu canh tác. Các kết quả điều tra tại 12 tỉnh do nhóm nghiên cứu của TS Trần Ngọc Hùng (Bộ môn Công nghệ sinh học, Viện Nghiên cứu Rau quả) thực hiện giai đoạn 2018 - 2019 cho thấy, hàng trăm điểm trồng chuối đã xuất hiện TR4, nhiều diện tích bị thiệt hại nặng, buộc phải chuyển đổi cây trồng.
Từ thực tế này, TS Hùng cho rằng phòng, chống bệnh héo vàng Panama cần tiếp cận theo hướng quản lý rủi ro, phân loại tình trạng vườn để lựa chọn giải pháp phù hợp. Việc áp dụng đồng loạt một biện pháp, đặc biệt là chạy theo giống mới tiềm ẩn nhiều rủi ro kinh tế và kỹ thuật.
Với những vùng chưa xuất hiện bệnh, trọng tâm là phòng ngừa. Kiểm soát chặt nguồn giống, hạn chế đưa đất lạ vào vườn, quản lý nước tưới và vệ sinh đồng ruộng được xem là hàng rào đầu tiên. Đây là giai đoạn chi phí thấp nhưng hiệu quả cao nhất bởi khi nấm chưa hiện diện, các biện pháp canh tác có thể phát huy tác dụng rõ rệt, giảm nguy cơ nhiễm bệnh ngay từ đầu.
Ở những vườn đã xuất hiện bệnh rải rác, mục tiêu là chuyển sang khoanh vùng và làm chậm quá trình lây lan. Việc nhổ bỏ cây bệnh, xử lý tàn dư thực vật, cải tạo đất và điều chỉnh chế độ canh tác là yêu cầu bắt buộc. Theo TS Hùng, nếu kiểm soát tốt ở giai đoạn này, người trồng vẫn có thể duy trì sản xuất trong một thời gian nhất định mà chưa cần thay đổi giống, qua đó giảm áp lực chi phí và rủi ro thị trường.
Chỉ khi vườn bị nhiễm nặng, bệnh tái phát liên tục và các biện pháp canh tác không còn hiệu quả, việc sử dụng giống chống chịu mới được đặt ra. “Dùng giống là giải pháp cuối cùng, không phải lựa chọn đầu tiên”, TS Trần Ngọc Hùng nhấn mạnh. Nguyên nhân là các giống chống chịu hiện nay thường tồn tại những hạn chế nhất định về hình thái quả, mẫu mã, thời gian sinh trưởng hoặc khả năng thích nghi với điều kiện canh tác địa phương. Trong nhiều trường hợp, giống có mức độ chống chịu cao lại không đáp ứng yêu cầu của thị trường tiêu thụ.
TS Trần Ngọc Hùng, Bộ môn Công nghệ sinh học, Viện Nghiên cứu Rau quả chia sẻ tại Diễn đàn “Giải pháp phòng trừ bệnh héo vàng hại chuối” diễn ra ngày 13/12 . Ảnh: Phúc Lập.
Các nghiên cứu cũng cho thấy giống chống chịu chỉ giúp giảm tỷ lệ cây bị bệnh, không loại bỏ hoàn toàn Fusarium TR4 trong đất. Nếu lạm dụng giống mà bỏ qua quản lý đất và canh tác, nguy cơ bùng phát bệnh vẫn hiện hữu. Khi đó, người trồng vừa đối mặt với dịch hại, vừa chịu áp lực giảm năng suất hoặc chất lượng quả, làm giảm hiệu quả kinh tế.
Ngay cả khi buộc phải chuyển sang giống có khả năng chống chịu, các biện pháp nông học vẫn phải triển khai song song. Cải tạo đất được xem là yêu cầu bắt buộc, bởi đất khỏe quyết định khả năng chống chịu thực tế của cây. Bón vôi giúp điều chỉnh pH, hạn chế môi trường thuận lợi cho nấm phát triển. Phân chuồng hoai mục và vật liệu hữu cơ giúp cải thiện cấu trúc đất, tăng đa dạng vi sinh vật có lợi, tạo sức ép sinh học đối với mầm bệnh trong đất.
Bên cạnh đó, quản lý nước tưới, tổ chức luân canh hợp lý và hạn chế cơ giới hóa không kiểm soát đóng vai trò quan trọng trong việc giảm phát tán bào tử nấm. Những biện pháp này đặc biệt cần thiết tại các vùng đã từng ghi nhận bệnh, nơi nguy cơ tái nhiễm luôn ở mức cao.
Từ thực tiễn nghiên cứu và sản xuất, các chuyên gia cho rằng liệu pháp giống chỉ nên được xem là một mắt xích trong tổng thể chiến lược phòng bệnh héo vàng Panama. Phân loại vườn, kiểm soát canh tác và cải tạo đất vẫn là nền tảng. Giống chống chịu nếu được sử dụng đúng thời điểm và đúng cách có thể giúp giảm thiệt hại nhưng không thể thay thế vai trò của quản lý tổng hợp trong kiểm soát Fusarium TR4 trên cây chuối.
Bệnh héo vàng chuối Panama do nấm Fusarium oxysporum f. sp. cubense (Foc) gây ra, trong đó chủng Tropical Race 4 (TR4) được coi là nguy hiểm nhất hiện nay. TR4 có khả năng gây hại trên chuối tiêu Cavendish (nhóm AAA) và hầu hết các giống mẫn cảm với các chủng trước đó. Về mặt sinh học, TR4 thuộc các nhóm tương hợp sinh dưỡng (VCG) như 01213/16, 01216, 0121 và 0122, cho thấy mức độ đa dạng di truyền và khả năng thích nghi cao.
