Những giống chuối ‘made in Vietnam’ chống chịu với bệnh héo vàng Panama

Ngành chuối thế giới là thị trường tiêu thụ khổng lồ với giá trị toàn cầu năm 2024 đạt hơn 15,3 tỉ USD và dự kiến sẽ đạt 21,7 tỉ USD vào năm 2030. Tại Việt Nam, diện tích canh tác chuối hiện lên tới hơn 160.000 ha. Nhờ đó, Việt Nam đã trở thành nước xuất khẩu chuối lớn thứ 9 thế giới năm 2024, với kim ngạch gần 380 triệu USD. Tuy nhiên, cùng chung tình cảnh với ngành chuối thế giới, những năm gần đây nhiều vùng sản xuất chuối trọng điểm của nước ta phải đối mặt với bệnh héo vàng PANAMA - căn bệnh được đánh giá là vô cùng nguy hiểm và nhiều vùng sản xuất chuối đứng trước nguy cơ “xóa sổ” bởi căn bệnh này.

           Héo vàng Panama - căn bệnh hủy diệt ngành chuối

Chỉ còn hơn một tháng nữa là đến Tết Nguyên đán, nhưng chưa năm nào vùng chuyên canh chuối dọc theo sông Hồng - xã Bản Nguyên, tỉnh Phú Thọ lại đìu hiu như năm nay.

Sau 10 tháng xuống giống, với bao mong ước vào vụ chuối Tết khi giá bán mỗi buồng chuối đẹp lên đến cả triệu đồng, thì nay bà Hoàn vô cùng tuyệt vọng khi gần 500 cây chuối của gia đình thất thu hoàn toàn.

Bà HÁN THỊ HOÀN

Xã Bản Nguyên, tỉnh Phú Thọ

Lúc chuối đang thì con gái rất đẹp. 2 tháng về đây thì vàng lá, vừa bị lụi đi. Tôi cũng phun nhiều loại thuốc bảo vệ thực vật nhưng không chữa được. Tết này không có chuối bán.

Không riêng gia đình bà Hoàn mà hàng chục, hàng trăm gia đình khác ở vùng trồng chuối này cũng rơi vào cảnh tương tự.

Ngược vào phía Nam, công ty Đông Bắc - một trong những doanh nghiệp có kinh nghiệm trồng và xuất khẩu chuối lâu năm với hàng trăm hecta vùng nguyên liệu tại tỉnh Đồng Nai cũng rơi vào tình cảnh tương tự. Công ty đã thử nhiều giống, được cung cấp bởi nhiều cơ sở bán cây giống và được giới thiệu là kháng bệnh nhưng khi chưa kịp thu hoạch thì vườn đã bị tái nhiễm, gây thiệt hại kép nghiêm trọng cho công ty.

Ông NGUYỄN VĂN NGHĨA

Cán bộ kỹ thuật, Công ty TNHH Đông Bắc, tỉnh Đồng Nai

Panama sẽ xuất hiện ở bất cứ giai đoạn nào của cây chuối mà không hề báo trước. Ở tháng thứ 4 và tháng thứ 5 bệnh xuất hiện thì mình đã chăm sóc hết rất nhiều chi phí. Khi xuất hiện bệnh thì mình mất trắng.

Tiến sỹ Trần Ngọc Hùng - Viện Nghiên cứu Rau quả cho rằng, những cây chuối nói trên là điển hình của bệnh héo vàng - một căn bệnh do nấm Fusarium gây ra hay còn gọi bệnh Panama. Biểu hiện dễ nhận thấy nhất của bệnh là bộ lá héo vàng, khô dần, tàu lá thâm đen, nếu cắt thân chuối ra thì thấy vết bệnh rất rõ nét.

TS Trần Ngọc Hùng

Viện Nghiên cứu Rau quả, Bộ Nông nghiệp và Môi trường

Đối với bệnh đã vào đây là nấm bệnh đã xâm nhập, nó tùy thuộc vào thời kỳ bị bệnh. Khi bị bệnh càng khốc liệt thì hệ thống bó mạch càng chuyển màu nâu và cây chết.

Bệnh Panama lần đầu tiên được phát hiện ở Việt Nam vào năm 2014. Khu vực phát hiện là các tỉnh trồng chuối dọc theo sông Hồng bắt nguồn từ tỉnh Vân Nam (Trung Quốc). Đó là: Lào Cai, Hà Nội, và Hưng Yên. Đến nay, hầu hết các tỉnh, thành trồng chuối ở nước ta đều ghi nhận sự xuất hiện của căn bệnh nguy hiểm có tính hủy diệt này. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, nấm Fusarium gây bệnh thâm nhập vào đất qua nhiều con đường, bao gồm: lây truyền qua cây giống bị nhiễm bệnh; nguồn bệnh có trong đất được mang từ vùng nọ sang vùng kia; lan truyền qua quá trình canh tác (nước tưới, bào tử nấm bệnh phát tán qua gió, và thông qua mầm bệnh lây truyền  từ dụng cụ canh tác chuối không được sát trùng)

TS TRẦN NGỌC HÙNG

Viện Nghiên cứu rau quả, Bộ Nông nghiệp và Môi trường

Khi xâm nhập hệ rễ rồi thì bệnh panama bắt đầu lan truyền qua bó mạch vào củ chuối rồi tiếp tục là thân chuối làm thối rữa hệ thống bó mạch. Như vậy không vận chuyển được nước và dinh dưỡng nên lá bắt đầu chuyển sang màu vàng, cây sẽ gục đổ và chết.

Ở nước ta, chuối là cây trồng có diện tích lớn thứ 2 trong nhóm cây ăn quả, với hơn 160.000 ha, sản lượng khoảng 2,6 đến 2,7 triệu tấn, giá trị xuất khẩu liên tục tăng. Dự kiến năm 2025 có thể đạt tới 400 triệu USD. Do đó nhu cầu về giống chuối chống chịu với nấm Fusarium “made in Vietnam” là rất khẩn thiết.

Ông Dũng là một trong những hộ dân đang trồng khảo nghiệm giống chuối chống chịu với Fusarium do Viện Nghiên cứu Rau quả cung cấp trong nhiều năm qua. Gần 200 gốc chuối của gia đình ông nằm xen giữa những ruộng chuối bị Panama của các hộ khác nhưng vẫn bội thu vào dịp Tết này, ông cho biết, mỗi buồng chuối Tết để thờ, có giá 800 đến 1 triệu đồng và đã được thương lái đặt cọc.

Ông HÁN HÙNG DŨNG

Xã Bản Nguyên, tỉnh Phú Thọ

Bà con nông dân ở đây người ta chấp nhận giống này, nó to khỏe, chống chịu rất tốt với bệnh Panama, nó cho tỷ lệ thu hoạch trên 90%.

Ở khu vực phía Nam, Công ty Cổ phần Nông nghiệp U&I (Unifarm) cũng đã tự đầu tư nghiên cứu và thành công trong nghiên cứu, chọn tạo và sản xuất giống chuối chống chịu Fusarium với tỉ lệ chống chịu từ 95% - 98% tại vùng đất có tiền sử nhiễm bệnh, đồng thời, chất lượng và mẫu mã đẹp, được thị trường quốc tế ưa chuộng. Từ đây, hàng nghìn hecta chuối kháng bệnh héo vàng panama đã được triển khai tại vùng nguyên liệu của công ty và các đơn vị liên kết phục vụ xuất khẩu.

Thạc sĩ TÔ THỊ NHÃ TRẦM

Trưởng nhóm nghiên cứu, Công ty cổ phần Nông nghiệp U&I

Gây đột biến trên tế bào sô ma là công nghệ tiên tiến, có khả năng bứt phá, khả năng chống chịu bệnh có thể bằng hoăc hơn các giống chuói khác của các nước đã làm rồi. Tuy nhiên, trái chuối thương phẩm không bị vàng cánh dán hoặc rỉ sắt. Đó là điểm rất đặc trưng và nổi trội nhất của UNI 126, không giống nào trên thế giới có được.

Mặc dù nhu cầu sử dụng giống kháng bệnh từ các doanh nghiệp và nông dân trồng chuối là có thật và rất khẩn cấp với tổng số lượng khoảng hơn 26 triệu cây giống mỗi năm, tuy vậy, các giống chuối có khả năng kháng bệnh tốt, có thể thích nghi với nhiều vùng sinh thái của Viện Nghiên cứu rau quả cũng như giống chuối UNI 126 của Unifarm đều chưa được lưu hành rộng rãi. Lý do là bởi theo Thông tư 17 năm 2019, chuối được xếp vào nhóm cây trồng chính nên các thủ tục liên quan đến khảo nghiệm, công bố và bảo hộ giống đều rất ngặt nghèo.

Ông PHẠM QUỐC LIÊM

Chủ tịch HĐQT, TGĐ Công ty Cổ phần Nông nghiệp U&I

Chúng tôi đã chọn tạo từ năm 2018 đến nay và chúng tôi đã gửi hồ sơ công bố lưu hành và bảo hộ giống cách đây 2 năm. Tôi thật sự mong các cấp, các ngành có giải pháp để các đơn vị đi đầu về nghiên cứu giống như UNI-FARM có quyền được công bố lưu hành hoặc được đặc cách để được bảo hộ giống chuối này.

Ông NGUYỄN QUỐC MẠNH

Phó Cục trưởng Cục trồng trọt và BVTV, Bộ NN và MT

Cục TT-BVTV đã đề xuất với Bộ xem xét, có thể sẽ đưa 1 số cây trồng ra khỏi danh mục giống cây trồng chính để chúng ta thúc đẩy sản xuất, đưa ra những giống mới vào sản xuất trong thời gian sắp tới.

Chuyển cảnh sang vườn chuối UNI 126 mới trồng

Trở lại với các vùng trồng chuối xuất khẩu chủ lực ở phía Nam, một số doanh nghiệp và bà con trồng chuối đã may mắn khi được hợp tác trồng & tiêu thụ sản phẩm với công ty Unifarm, qua đó, có thể đưa giống chuối chống chịu bệnh UNI-126 vào canh tác dưới hình thức trang trại có liên kết trong hệ thống của doanh nghiệp này.

Chuyển cảnh sang vườn chuối héo úa của bà nông dân, đứng nhìn

Thế nhưng với hàng trăm, hàng nghìn doanh nghiệp và người nông dân trồng chuối trên cả nước thì mong ước có được giống chuối chống chịu với Panama vẫn chưa thể được đáp ứng trong một sớm, một chiều.

Việc sớm công nhận các giống kháng bệnh panama do các nhà khoa học trong nước chọn tạo để người trồng chuối có thể đưa vào canh tác ngay trong vụ sản xuất 2026 này không chỉ giúp ngành chuối Việt Nam vượt qua thảm họa toàn cầu, đạt mục tiêu xuất khẩu 1 tỉ USD đồng thời khẳng định sự  thành công trong việc tạo ra những đột phá về KHCN trong nông nghiệp, đúng thư tinh thần của Nghị quyết 57./.