Giới khoa học quốc tế đánh giá cao giống chuối UNI 126 của Việt Nam

Chỉnh sửa gen - bước đột phá trong chọn giống chuối kháng bệnh Panama

Theo TS Mary Grace B. Saldajeno, chuyên gia của Tập đoàn Dole, trước mức độ nguy hiểm của bệnh Panama trên chuối, Dole tập trung vào các biện pháp canh tác gắn với việc sử dụng những dòng chuối có khả năng chống chịu. Các dòng này được tạo ra thông qua nhiều phương pháp khác nhau như biến dị soma, chọn lọc tự nhiên, lai tạo tăng tốc hoặc gây đột biến cảm ứng.

Chia sẻ về xu hướng phát triển giống chuối kháng bệnh trên thế giới, TS Mary Grace B. Saldajeno cho biết hiện có nhiều hướng tiếp cận song song. Trong đó, biến dị soma là phương pháp đã được đưa vào sản xuất thực tế, song mức độ kháng bệnh mới ở ngưỡng trung bình.

Bên cạnh đó, các phương pháp như lai tạo truyền thống, chọn lọc tự nhiên, gây đột biến bằng chiếu xạ gamma, lai tạo tăng tốc và chỉnh sửa gen đang được nghiên cứu, thử nghiệm và dần hoàn tất các thủ tục phê duyệt theo quy định quản lý tại nhiều quốc gia.

Đáng chú ý, chỉnh sửa gen được xem là bước tiến mang tính đột phá trong công tác chọn giống cây trồng. Công nghệ này cho phép tác động có chủ đích lên trình tự DNA hoặc hoạt tính của gen mà không đưa gen ngoại lai vào cây nhằm cải thiện giá trị dinh dưỡng, hương vị, tăng khả năng kháng bệnh và nâng cao năng lực thích ứng với biến đổi khí hậu. So với công nghệ biến đổi gen truyền thống, chỉnh sửa gen có tốc độ phát triển nhanh hơn và mức độ chấp nhận cao hơn ở nhiều thị trường.

Tuy nhiên theo TS Mary Grace B. Saldajeno, các giống chuối kháng bệnh hiện nay vẫn tồn tại không ít hạn chế, phần lớn mới dừng ở khả năng chống chịu, chưa đạt mức miễn nhiễm hoàn toàn và hiệu quả kháng bệnh còn phụ thuộc lớn vào các điều kiện cụ thể như mật độ mầm bệnh, khí hậu và đặc tính đất đai.

Bên cạnh đó, sự chấp nhận của thị trường vẫn là thách thức đáng kể bởi nông dân và các nhà xuất khẩu cần những giống chuối không chỉ kháng bệnh mà còn đáp ứng yêu cầu về hương vị, độ chín và khả năng vận chuyển trong chuỗi cung ứng. Ngoài ra, sự khác biệt về khung pháp lý và nhận thức của công chúng đối với chuối chỉnh sửa gen giữa các quốc gia cũng tạo ra những rào cản nhất định.

Cuối cùng, chuyên gia lưu ý tính bền vững của khả năng kháng bệnh vẫn là một dấu hỏi lớn. Mầm bệnh có thể tiếp tục thích nghi, và việc phụ thuộc vào một gen hoặc một chiến lược đơn lẻ luôn tiềm ẩn nguy cơ bị phá vỡ trong dài hạn, đòi hỏi các giải pháp chọn giống và canh tác phải được tiếp cận theo hướng tổng hợp và linh hoạt.

Kinh nghiệm xử lý chủng TR4 tại Philippines

TS Chih-Ping Chao, nguyên Viện trưởng Viện Chuối Đài Loan chia sẻ, hơn 10.000ha chuối Cavendish tại Philippines từng bị bỏ hoang vì bệnh héo vàng Panama chủng Tropical Race 4 (TR4) đã được đưa trở lại sản xuất nhờ chuyển sang trồng giống Formosana.

Tại Philippines, TR4 được ghi nhận trên chuối Cavendish từ năm 2000, lan nhanh xuống vùng thấp và đến năm 2013 đã làm hàng nghìn ha mất khả năng canh tác, trong đó nông hộ nhỏ lẻ chịu ảnh hưởng nặng nhất.

Thay vì tiếp tục mở rộng diện tích sang vùng mới để bù sản lượng, Philippines quyết định phục hồi vùng nhiễm bằng giống có khả năng chống chịu.

Giống Formosana (GCTCV-218) được phát triển từ biến dị soma (thay đổi về đặc tính di truyền hoặc hình thái xảy ra ở tế bào sinh dưỡng của cây trồng, thường gắn với nuôi cấy mô và có tính ổn định di truyền) của Cavendish, do Viện Nghiên cứu Chuối Đài Loan (TBRI) xây dựng, phát triển.

Dữ liệu cho thấy GCTCV-218 và GCTCV-219 có tỷ lệ cây nhiễm TR4 rất thấp trong các lô trồng thương mại đã nhiễm bệnh nặng. Giai đoạn 2012 - 2015, nhiều lô GCTCV-219 gần như không nhiễm bệnh, trong khi giống Cavendish phổ biến như Grand Naine có tỷ lệ nhiễm lên tới 87% trong cùng điều kiện. Dù năng suất và một số chỉ tiêu nông học chưa đạt so với giống mẫn cảm, các giống mới được đánh giá đủ khả năng khôi phục sản xuất, đặc biệt ở những khu vực không thể luân canh cây trồng.

Đến năm 2025, tổng diện tích chuối Cavendish nhiễm TR4 được phục hồi bằng giống Formosana tại Philippines đã vượt 10.000ha. Kết quả này có được một phần nhờ các biện pháp quản lý sức khỏe cây trồng. Trước hết là kiểm soát sinh học và kỹ thuật tiêu hủy cây bệnh tại “điểm nóng”, kết hợp xử lý mô thực vật sau chặt để hạn chế nguồn lây. Các biện pháp ngăn vi khuẩn tái xâm nhập cũng được áp dụng như hàng rào sinh học, khử trùng phương tiện và thoát nước bề mặt.

Một điểm then chốt khác là giống. Giống sử dụng được nuôi cấy mô giúp cắt đường lây nhiễm phổ biến nhất của TR4 là qua vật liệu trồng không kiểm soát. Các nhà khoa học cũng khuyến nghị người trồng có thể cân nhắc thêm phương pháp luân canh chuối với lúa nước hoặc khoai môn để hạ mật độ nấm trong đất, cải tạo đất bằng vật liệu hữu cơ hoặc che phủ và trồng xen nhằm hạn chế xói mòn và lây lan qua dòng chảy.

So với Philippines, Việt Nam đối mặt thách thức tương tự nhưng ở quy mô nhỏ và phân tán hơn. Ngành chuối trong nước tăng trưởng, song tỷ lệ phụ thuộc vào nhóm dễ mẫn cảm như Cavendish khá lớn, khiến nguy cơ rủi ro dài hạn.

Các nghiên cứu trong nước đã chọn lọc được một số dòng có khả năng chống chịu trung bình như GL3-5 từ biến dị soma của Williams, được đánh giá đạt yêu cầu về nông học và chất lượng sau quá trình khảo nghiệm tại miền Bắc.

Giống chuối UNI 126 của Công ty cổ phần Nông nghiệp U&I (Unifarm) được đánh giá có khả năng chống chịu bệnh Panama TR4 trên 95%, năng suất đạt 50 - 65 tấn/ha/vụ. Hiện nay, giống chuối này đã được mở rộng trồng trên hơn 1.500ha tại Unifarm và các đơn vị liên kết.

Unifarm xác định UNI 126 là giống chuối chống chịu vượt trội, đóng vai trò then chốt trong chiến lược phát triển bền vững ngành chuối, hướng tới mục tiêu đưa giá trị xuất khẩu chuối của Việt Nam chạm mốc 1 tỷ USD và vươn lên nhóm dẫn dắt toàn cầu vào năm 2030.

Chia sẻ tại Diễn đàn “Giải pháp phòng trừ bệnh héo vàng hại chuối” diễn ra ngày 13/12, các chuyên gia quốc tế và nhà khoa học hàng đầu thế giới bày tỏ sự quan tâm và đánh giá cao UNI 126 khi cho rằng đây là một trong những giống chuối có khả năng kháng bệnh Panama tốt nhất trên thế giới hiện nay.