Nấm Fusarium gây bệnh héo vàng chuối Panama tồn tại dai dẳng trong đất và khó kiểm soát bằng các biện pháp đơn lẻ. Theo giảng viên Võ Đình Long - Trường Đại học Công nghiệp TP.HCM, muốn phòng bệnh hiệu quả cần tập trung vào môi trường đất - nơi nấm cư trú và phát sinh thay vì chỉ xử lý triệu chứng trên cây hoặc đặt nặng vai trò của giống.
Công nhân kiểm tra tình hình sinh trưởng của cây chuối tại khu trồng chuối của Unifarm. Ảnh: Phúc Lập.
Qua khảo sát thực tế, ông Long cho biết nấm gây bệnh héo vàng chuối thường không phân bố quá sâu, hiếm khi vượt quá 80cm. Mật độ cao nhất tập trung ở tầng đất 30 - 40cm, trùng với vùng rễ hoạt động mạnh của cây chuối. Đây là tầng đất cần được ưu tiên khi áp dụng các biện pháp cải tạo, từ xử lý kết cấu đất đến điều chỉnh dinh dưỡng và vi sinh.
Dữ liệu nghiên cứu và theo dõi dịch bệnh cho thấy Fusarium TR4 phát triển mạnh trong điều kiện nóng ẩm, đất thoát nước kém và dinh dưỡng mất cân đối. Ba yếu tố này thường xuất hiện đồng thời ở nhiều vùng trồng chuối thâm canh, đặc biệt tại các khu vực canh tác liên tục, ít luân canh và phụ thuộc lớn vào phân bón vô cơ. Khi môi trường đất suy yếu, cây chuối giảm sức chống chịu sẽ tạo điều kiện cho nấm bùng phát.
Nhiều biện pháp hiện nay như tiêu hủy cây bệnh, kiểm soát ra vào vườn, vệ sinh dụng cụ hay chọn giống chống chịu đều có vai trò nhất định. Tuy nhiên, theo ông Võ Đình Long, nếu không giải quyết nguyên nhân nền tảng là môi trường đất, hiệu quả của các biện pháp này sẽ khó duy trì lâu dài. Đất vẫn nhiễm bệnh thì nguy cơ tái phát luôn tồn tại, kể cả khi thay giống.
Các kết quả thực tế tại một số nông trường cho thấy ngay cả khi áp dụng đồng thời biện pháp hóa học và sinh học, hiệu quả kiểm soát bệnh Panama trên đất đã nhiễm vẫn rất hạn chế. Báo cáo chuyên môn ghi nhận tại những vùng bệnh nặng, các biện pháp xử lý trực tiếp gần như không thể loại bỏ nguồn nấm trong đất, buộc đơn vị sản xuất phải tái cấu trúc quy trình canh tác và chọn hướng tiếp cận dài hạn hơn.
Một nội dung khác được ông Long nhấn mạnh là yếu tố cơ học và “sức khỏe” tổng thể của đất. Độ xốp, khả năng thoát nước, độ đệm và cấu trúc đất quyết định trực tiếp đến hoạt động của bộ rễ và khả năng chống chịu bệnh của cây. Đất chặt, bí nước không chỉ tạo môi trường thuận lợi cho nấm phát triển mà còn làm rễ yếu, giảm khả năng hấp thu dinh dưỡng.
Bên cạnh đó, hệ vi sinh vật đất được xem là chìa khóa trong chiến lược kiểm soát bệnh bền vững. Khi Fusarium đã tồn tại sâu và dai dẳng, các biện pháp cơ học như hạn chế đi lại hay vệ sinh dụng cụ chỉ giúp giảm lây lan, không xử lý được nguồn bệnh.
Ông Võ Đình Long, giảng viên Trường Đại học Công nghiệp TP.HCM. Ảnh: Phúc Lập.
Giải pháp căn cơ hơn là tăng cường nhóm vi sinh vật có lợi, tạo cạnh tranh sinh học và ức chế nấm bệnh một cách tự nhiên. Mục tiêu không phải tiêu diệt hoàn toàn Fusarium - điều gần như không thể, mà là xây dựng hệ sinh thái đất cân bằng để cây có thể sinh trưởng trong điều kiện “sống chung với nấm”.
Theo ông Long, trong số những nguyên nhân khiến bệnh bùng phát mạnh, vấn đề cây chuối bị suy yếu do dinh dưỡng mất cân đối nên được quan tâm, theo dõi kỹ. Tại nhiều trang trại lớn, việc bón phân vẫn theo công thức cố định, thiếu điều chỉnh theo thời tiết và điều kiện đất. Khi mưa nhiều làm thay đổi môi trường rễ, dinh dưỡng vẫn được cung cấp theo cách “tự động” dẫn đến dư thừa hoặc thiếu hụt cục bộ khiến cây giảm sức đề kháng và dễ nhiễm bệnh.
Trong bối cảnh đó, các nghiên cứu chọn tạo giống chống chịu được xem là một hướng đi cần thiết, đặc biệt tại những vùng đã nhiễm nặng và khó phục hồi. Tuy nhiên, từ thực tiễn sản xuất và nghiên cứu, các chuyên gia cho rằng giống chỉ phát huy hiệu quả khi được đặt trong một hệ thống canh tác phù hợp với nền đất khỏe, thoát nước tốt và dinh dưỡng cân đối. Nếu tách giống ra khỏi bối cảnh đất và quản lý tổng hợp, hiệu quả phòng bệnh sẽ khó bền vững.
Cách tiếp cận từ “gốc rễ” đất trồng vì vậy đang được nhiều nhà khoa học khuyến nghị như trụ cột trong chiến lược phòng, chống bệnh héo vàng chuối Panama. Đây không phải giải pháp ngắn hạn, nhưng là con đường khả thi để giảm rủi ro lâu dài cho ngành hàng chuối trong điều kiện Fusarium TR4 đã và đang hiện diện ở nhiều vùng trồng.
Theo ThS Tô Thị Nhã Trầm - Công ty cổ phần Nông nghiệp U&I (Unifarm), quá trình chọn tạo giống chuối chống chịu bệnh Panama tại Unifarm được triển khai theo lộ trình dài hạn, kết hợp nghiên cứu phòng thí nghiệm và khảo nghiệm ngoài đồng.
Giai đoạn 2018 - 2020, các cá thể chuối vẫn sinh trưởng trong vùng nhiễm bệnh nặng được tuyển chọn, đưa vào nuôi cấy mô và xử lý đột biến có kiểm soát. Các dòng triển vọng tiếp tục được sàng lọc thông qua lây nhiễm nhân tạo với chủng nấm TR4 trong nhà kính trước khi trồng khảo nghiệm ngoài đồng.
Kết quả đánh giá nhiều vòng cho thấy, một số dòng đạt tỷ lệ chống chịu cao trong điều kiện nhiễm bệnh, sau đó được nhân rộng thử nghiệm trên diện tích lớn. Toàn bộ quy trình được thiết kế theo hướng kiểm soát rủi ro, theo dõi chặt chẽ từ khâu giống đến canh tác nhằm đánh giá khả năng thích nghi và ổn định của giống trong điều kiện sản xuất thực tế
