Sản xuất lúa gạo là một nguồn phát thải khí nhà kính đáng kể
PGS.TS Mai Văn Trịnh, Viện trưởng Viện Môi trường Nông nghiệp cho biết, lúa gạo là ngành hàng sản xuất lớn nhất của nông nghiệp Việt Nam, không chỉ đóng vai trò then chốt trong bảo đảm an ninh lương thực quốc gia mà còn góp phần quan trọng vào an ninh lương thực toàn cầu.
Tuy nhiên, quá trình sản xuất lúa gạo cũng là một nguồn phát thải khí nhà kính đáng kể. Khi trồng lúa theo phương thức ngập nước và sử dụng phân hữu cơ, điều kiện ngập nước tạo môi trường yếm khí (thiếu oxy), khiến vi sinh vật phân hủy vật chất hữu cơ theo con đường lên men, sinh ra khí mê-tan (CH₄) - loại khí có khả năng giữ nhiệt và làm nóng lên toàn cầu 28 lần so với khí nhà kính, cơ bản là khí CO2.
Sản xuất lúa gạo cũng là một trong những nguồn phát thải góp phần gây nóng lên toàn cầu và biến đổi khí hậu. Ảnh: Hồng Thắm.
Khi bón nhiều phân đạm vào đất, đạm sẽ bị chuyển hóa và phát sinh các khí trung gian, trong đó có khí nitơ oxit (N₂O). Đây là loại khí có khả năng giữ nhiệt và gây nóng lên toàn cầu mạnh gấp khoảng 265 lần so với khí CO₂.
Như vậy, tổng lượng phát thải từ hai loại khí chính trong sản xuất lúa gạo là mê-tan và oxit nitơ là rất lớn. Theo kết quả kiểm kê khí nhà kính quốc gia giai đoạn 1994-2016, phát thải từ sản xuất lúa gạo chiếm tới khoảng 50% tổng lượng phát thải khí nhà kính của toàn ngành nông nghiệp.
Ở các kỳ kiểm kê sau này, khi phương pháp được cập nhật và thực hiện chi tiết hơn, bao gồm việc tính toán đầy đủ chế độ nước trước vụ sản xuất cũng như việc vùi rơm rạ - thì tỷ trọng phát thải khí nhà kính từ sản xuất lúa gạo được xác định còn cao hơn. Theo đó, phát thải từ lĩnh vực này có thể chiếm tới khoảng 70% tổng lượng phát thải khí nhà kính của toàn ngành nông nghiệp.
“Như vậy có thể thấy, sản xuất lúa gạo vừa mang lại ấm no, hạnh phúc cho người dân, vừa giữ vai trò bảo đảm an ninh lương thực, nhưng đồng thời cũng là một trong những nguồn phát thải góp phần gây nóng lên toàn cầu và biến đổi khí hậu”, ông Trịnh cho hay.
Ông Trịnh dẫn chứng, trong những năm gần đây, hậu quả của biến đổi khí hậu đã bộc lộ ngày càng rõ nét và khó lường. Chỉ trong một vài năm trở lại đây, các hiện tượng bão lũ, sạt lở đất, lũ quét xảy ra với tần suất và mức độ nghiêm trọng hơn, phản ánh rõ tác động của biến đổi khí hậu. Đáng lo ngại hơn, trong những năm tới, nếu nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng thêm 2°C, những hậu quả này có thể trở nên khốc liệt và nghiêm trọng hơn rất nhiều.
“Trước thực tế phát thải khí nhà kính lớn từ sản xuất lúa gạo, ngành cần có trách nhiệm chủ động triển khai các giải pháp nhằm giảm phát thải, đồng thời áp dụng các biện pháp giảm nhẹ tác động của biến đổi khí hậu trong thời gian tới”, ông Trịnh nhấn mạnh.
Cây lúa cần đủ nước nhưng không cần ngập sâu suốt vụ
TS. Vũ Duy Hoàng, Phó Giám đốc Trung tâm Nông nghiệp hữu cơ, Khoa Nông học, Học viện Nông nghiệp Việt Nam chỉ rõ 3 nhóm nguyên nhân chính khiến sản xuất lúa ở Việt Nam vẫn phát thải cao.
Thứ nhất là phương thức và tập quán canh tác truyền thống giữ ngập thường xuyên. Người nông dân vẫn giữ thói quen cho rằng, ruộng lúa phải luôn ngập nước mới yên tâm. Ở nhiều nơi, thậm chí khi thủy lợi chưa kịp cấp nước, bà con còn chủ động dùng máy bơm tự trang bị để bơm nước ruộng ngập.
Trong khi đó, cây lúa cần đủ nước nhưng không cần ngập sâu suốt vụ, đặc biệt với các giống lúa ngắn ngày hiện nay. Việc duy trì ngập kéo dài tạo môi trường yếm khí trong đất, thúc đẩy phân hủy hữu cơ yếm khí và làm tăng mạnh khí mê-tan - loại khí nhà kính phổ biến đứng sau CO₂, phát thải chủ yếu qua thân và lá lúa trong điều kiện ngập. Với kỹ thuật canh tác hiện nay, việc tưới nước ngập liên tục là không còn cần thiết.
Ruộng lúa áp dụng phương pháp tưới ướt - khô xen kẽ tại Phú Thọ. Ảnh: Hồng Thắm.
Thứ hai là quản lý rơm rạ chưa hiệu quả. Nhiều nông dân vẫn đốt rơm rạ tại đồng hoặc vùi trực tiếp khi đất còn ướt, chưa xử lý đúng cách. Rơm rạ là nguồn hữu cơ lớn, khi đốt tạo ra khói, phát thải nhiều khí CO₂. Khi phân hủy yếm khí trong ruộng ngập sẽ tạo ra lượng mê-tan đáng kể. Đây là nguồn phát thải lớn nhưng chưa được kiểm soát đồng bộ.
Thứ ba là sử dụng phân bón chưa khoa học, đặc biệt là phân đạm. Tình trạng bón nhiều, bón không đúng thời điểm hoặc sử dụng loại phân đạm công nghệ cũ làm giảm hiệu quả sử dụng đạm và tăng phát thải N₂O - một khí nhà kính có mức độ gây nóng rất mạnh.
Ngoài ba nguyên nhân trên, quy mô sản xuất nhỏ lẻ và việc áp dụng kỹ thuật, cơ giới hóa chưa đồng bộ cũng làm hạn chế khả năng giảm phát thải.
“Tóm lại, nguyên nhân không chỉ nằm ở kỹ thuật, mà còn ở tập quán canh tác và tổ chức sản xuất. Nếu giải quyết được những điểm này một cách hệ thống, chúng ta hoàn toàn có thể giảm phát thải đáng kể mà vẫn đảm bảo năng suất và hiệu quả sản xuất lúa”, ông Hoàng nhấn mạnh.
