Không để lãng phí tài nguyên trong nông trại
Vùng ĐBSCL - vựa lúa, thủy sản và trái cây lớn nhất cả nước đang đứng trước thách thức lớn về suy thoái đất. Việc canh tác thâm canh kéo dài, phụ thuộc nhiều vào phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật khiến đất bạc màu, chai cứng, pH thấp và hệ sinh vật đất suy giảm nghiêm trọng. Trong bối cảnh đó, nông nghiệp hữu cơ và nông nghiệp tuần hoàn không chỉ là xu thế mà là yêu cầu tất yếu để đảm bảo sinh kế lâu dài cho nông dân và an ninh lương thực vùng châu thổ.
Các mô hình nông nghiệp tuần hoàn tại ĐBSCL đang ngày càng nở rộ. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Từ góc nhìn khoa học, PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa, Phó Trưởng khoa Khoa học đất - Trường Nông nghiệp (Đại học Cần Thơ) cho rằng bản chất của nông nghiệp tuần hoàn không phải là điều gì quá mới mẻ mà là sự kế thừa và nâng tầm các mô hình truyền thống bằng khoa học, công nghệ hiện đại.
Theo TS Nghĩa, trước đây nông dân ĐBSCL đã quen với các mô hình như vườn - ao - chuồng (VAC). Tuy nhiên, nông nghiệp tuần hoàn ngày nay không dừng lại ở sự kết hợp đơn giản mà là một hệ thống khép kín, nơi mọi dòng vật chất và năng lượng đều được tận dụng tối đa.
Trong một hệ thống nông nghiệp tuần hoàn, yếu tố quan trọng nhất là không bỏ sót nguồn năng lượng nào, kể cả sản phẩm chính, phụ phẩm hay chất thải. Mỗi thành phần đều có thể được chuyển hóa để tạo ra giá trị mới cao hơn giá trị ban đầu.
TS Nghĩa phân tích, từ rơm rạ sau thu hoạch, vỏ trấu, thân lá cây trồng cho đến phân, nước tiểu gia súc, gia cầm..., tất cả đều là nguồn tài nguyên quý nếu được thu gom, xử lý và đưa trở lại đất đúng cách. Khi hiểu đúng bản chất tuần hoàn, nông trại không còn khái niệm “chất thải” mà chỉ còn tài nguyên chưa được khai thác.
Rơm rạ tại ĐBSCL được thu gom, xử lý làm phân hữu cơ thay vì đốt bỏ, góp phần cải tạo đất và giảm phát thải khí nhà kính. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Cải tạo đất từ những gì đồng ruộng tạo ra
Đánh giá về tác động của các mô hình tuần hoàn đối với hệ sinh thái đất, PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa nhấn mạnh vai trò trung tâm của chất hữu cơ và hệ vi sinh vật đất. Việc tái sử dụng phụ phẩm nông nghiệp giúp bổ sung nguồn carbon hữu cơ - nền tảng cho sự sống của đất.
Khi rơm rạ, phân gia súc hay phụ phẩm được ủ hoai, xử lý sinh học rồi bón lại cho đất, chúng không chỉ cung cấp dinh dưỡng mà còn cải thiện cấu trúc đất, tăng khả năng giữ nước, giữ phân và tạo môi trường thuận lợi cho vi sinh vật phát triển.
Hệ vi sinh vật bản địa trong đất chính là “đội quân thầm lặng” giúp chuyển hóa dinh dưỡng, cố định đạm, hòa tan lân khó tiêu, đồng thời ức chế mầm bệnh. Khi hệ sinh học đất được phục hồi, đất tự điều tiết tốt hơn, giảm phụ thuộc vào phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật.
Một trong những lợi ích rõ nét nhất của nông nghiệp tuần hoàn theo PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa là giúp nông dân giảm mạnh chi phí đầu vào. Khi tận dụng được nguồn tài nguyên sẵn có trong nông trại, nông dân không cần mua nhiều phân hóa học hay thuốc bảo vệ thực vật hóa học như trước.
TS Nghĩa phân tích thêm, ngay trên cánh đồng nông dân sản xuất nông nghiệp đã tồn tại đầy đủ các nhóm vi sinh vật có lợi. Chúng có thể đóng vai trò như phân bón sinh học, thuốc bảo vệ thực vật sinh học, thậm chí là tác nhân kiểm soát cỏ dại, sâu bệnh.
Không chỉ giảm chi phí, sản phẩm nông nghiệp làm ra từ nền đất khỏe còn có chất lượng cao hơn, hàm lượng vi lượng cân đối hơn, đây là yếu tố ngày càng được thị trường trong nước và quốc tế quan tâm.
Hệ vi sinh vật trong đất được phục hồi nhờ bón phân hữu cơ và chế phẩm sinh học. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Một vấn đề ít được chú ý nhưng rất quan trọng trong canh tác nông nghiệp hiện nay, theo PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa là sự thiếu hụt vi lượng trong đất canh tác. Việc lạm dụng phân hóa học trong thời gian dài khiến nhiều loại vi lượng bị rửa trôi hoặc trở nên khó hấp thu.
Đất thiếu vi lượng sẽ dẫn đến nông sản thiếu vi lượng. Khi con người sử dụng những nông sản đó lâu dài, hệ miễn dịch và sức khỏe sẽ suy giảm. Vì vậy, muốn bảo vệ sức khỏe con người phải bắt đầu từ sức khỏe của đất. Nông nghiệp hữu cơ và tuần hoàn với nền tảng là hệ sinh học đất đa dạng chính là giải pháp căn cơ để khắc phục tình trạng này.
Công nghệ sinh học - chìa khóa cho đất bạc màu, pH thấp
Đối với những vùng đất bạc màu, pH thấp ở ĐBSCL, PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa cho rằng công nghệ sinh học và vi sinh đóng vai trò then chốt trong cải tạo đất. pH đất không chỉ là chỉ số hóa học đơn thuần mà là yếu tố chi phối hầu hết các quá trình sinh – hóa trong đất.
pH thấp sẽ kích hoạt các nhóm vi sinh vật gây hại, đồng thời làm gia tăng tính hữu dụng của kim loại nặng, gây nguy hiểm cho cây trồng. Ngược lại, pH phù hợp sẽ tạo điều kiện cho vi sinh vật có lợi hoạt động mạnh.
Việc sử dụng các chế phẩm vi sinh, phân hữu cơ sinh học kết hợp với vật liệu cải tạo như vôi, biochar (than sinh học) hay phụ phẩm đã xử lý sẽ giúp nâng pH đất một cách bền vững, không gây sốc cho hệ sinh thái đất.
Tận dụng được nguồn tài nguyên sẵn có trong nông trại, nông dân sẽ giảm được nhiều chi phí sản xuất. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Theo PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa, nông nghiệp tuần hoàn không phải là câu chuyện của tương lai xa mà là con đường mà ĐBSCL đang và phải tiếp tục đi với cách làm bài bản hơn, khoa học hơn. Khi đất khỏe, cây khỏe, hệ sinh thái cân bằng thì nông dân mới thật sự hưởng lợi lâu dài. Đó là nền tảng để nông nghiệp ĐBSCL phát triển bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu và đáp ứng yêu cầu thị trường.
Từ những hạt đất nhỏ bé, nông nghiệp hữu cơ và tuần hoàn đang mở ra tư duy mới giúp nông dân làm nông không không chỉ để thu hoạch nông sản mà để nuôi dưỡng đất đai - nơi khởi nguồn của mọi giá trị lâu dài cho vùng ĐBSCL.
