Đất quyết định sức sống cây trồng
ĐBSCL - vựa lúa, thủy sản lớn nhất cả nước đang đứng trước những thách thức ngày càng nghiêm trọng từ biến đổi khí hậu. Xâm nhập mặn, hạn hán, ngập úng, sụt lún đất cùng với dịch hại phát sinh bất thường không chỉ đe dọa sản xuất nông nghiệp mà còn âm thầm làm suy yếu nền móng quan trọng nhất là đất canh tác.
PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa, Phó Trưởng khoa Khoa học đất – Trường Nông nghiệp (Đại học Cần Thơ). Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Theo PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa, Phó Trưởng khoa Khoa học đất – Trường Nông nghiệp (Đại học Cần Thơ), câu chuyện đất nông nghiệp suy thoái hiện nay cần được nhìn nhận như một vấn đề cấp bách bởi đất khỏe hay không sẽ quyết định trực tiếp năng suất, chất lượng nông sản và khả năng chống chịu của cây trồng trước những biến động khắc nghiệt của khí hậu.
PGS Nghĩa cho biết, đất không đơn thuần chỉ là nơi giữ cây đứng vững mà còn đảm nhiệm nhiều chức năng sống còn. Đất khỏe tạo môi trường vật lý ổn định giúp bộ rễ bám sâu, bám chắc, hạn chế đổ ngã và tăng khả năng hấp thu nước, dinh dưỡng.
Nếu đất bị suy thoái, cấu trúc đất kém, đất chai cứng thì rễ cây không thể phát triển sâu, không bám chặt được. Khi đó cây rất dễ đổ ngã, sinh trưởng kém và dễ bị stress trước các điều kiện bất lợi của thời tiết.
Không dừng lại ở vai trò giá thể, đất khỏe còn là “ngôi nhà” của hệ sinh vật đất phong phú. Vi sinh vật, nấm, tuyến trùng có lợi tham gia vào các chu trình sinh – hóa, giúp phân giải chất hữu cơ, phóng thích dinh dưỡng cho cây trồng một cách tự nhiên, bền vững.
Đất bị suy thoái, cấu trúc kém, chai cứng khiến rễ cây không thể phát triển sâu. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Còn một chức năng quan trọng khác của đất khỏe là khả năng điều tiết nước và khí hậu vi mô. Đất giàu chất hữu cơ, có cấu trúc tốt sẽ hình thành nhiều lỗ rỗng, giúp trữ nước hiệu quả và cung cấp nước liên tục cho cây trồng trong suốt mùa vụ, thậm chí cả năm.
“Trong điều kiện hạn hán ngày càng gay gắt, đất có hàm lượng hữu cơ cao sẽ giữ nước tốt hơn, giúp cây trồng vượt qua giai đoạn thiếu nước”, PGS.TS. Nguyễn Khởi Nghĩa nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, hệ sinh học trong đất còn góp phần hạn chế phát thải khí nhà kính, lọc không khí và điều hòa môi trường. Đây là yếu tố đặc biệt quan trọng trong bối cảnh nông nghiệp ĐBSCL đang được định hướng theo hướng giảm phát thải, tăng trưởng xanh.
Thực tế hiện nay cho thấy nhiều vùng đất nông nghiệp ở ĐBSCL đang bị chai cứng, bạc màu, giảm hữu cơ và mất cân bằng sinh thái do lạm dụng phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật trong thời gian dài.
PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa cảnh báo, đất bị suy thoái sẽ kéo theo hàng loạt hệ lụy tiêu cực: cây trồng sinh trưởng kém, dinh dưỡng mất cân đối, sâu bệnh phát sinh nhiều hơn, đặc biệt là tích lũy độc chất trong môi trường đất. Khi độc chất tích tụ trong đất, nông sản làm ra không còn đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng, đồng thời ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe, môi trường sống.
Nhiều vùng đất nông nghiệp ở ĐBSCL đang bị chai cứng, bạc màu, giảm hữu cơ và mất cân bằng sinh thái. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Biến đổi khí hậu làm trầm trọng thêm suy thoái đất
Biến đổi khí hậu đang làm gia tăng mức độ tổn thương của đất nông nghiệp. Xâm nhập mặn đưa các ion natri từ nước biển xâm nhập vào đất, phá vỡ cấu trúc đất, làm đất bị phân tán, giảm khả năng thấm nước và trao đổi khí.
PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa phân tích, khi đất mất cấu trúc, bề mặt dễ bị nén chặt, rễ cây không "thở" được, không vận chuyển được nước, dinh dưỡng và oxy xuống các tầng sâu. Cùng với đó, thời tiết diễn biến bất thường làm phát sinh nhiều sâu bệnh, côn trùng và cỏ dại mới với mật độ và cường độ ngày càng cao khiến nông dân buộc phải gia tăng sử dụng phân thuốc hóa học, vô tình đẩy đất vào vòng xoáy suy kiệt nhanh hơn.
Trước thực trạng đó, PGS Nghĩa cho rằng, phục hồi sức khỏe đất phải trở thành trọng tâm của sản xuất nông nghiệp ĐBSCL. Nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, giảm phát thải không chỉ là xu thế toàn cầu mà là con đường tất yếu để đất hồi sinh.
Việc tăng cường sử dụng phân hữu cơ, phụ phẩm nông nghiệp, giảm dần phân thuốc hóa học, kết hợp quản lý đất – nước hợp lý sẽ giúp cải thiện cấu trúc đất, tăng hữu cơ và tái lập cân bằng sinh học trong đất.
Nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, giảm phát thải không chỉ là xu thế toàn cầu mà là con đường tất yếu để đất hồi sinh. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.
Hiện nay, nhiều nông dân ĐBSCL đã bắt đầu chuyển đổi sang các mô hình canh tác thân thiện với môi trường, tuy nhiên quy mô còn nhỏ lẻ, thiếu đồng bộ và rất cần sự vào cuộc mạnh mẽ hơn của nhà khoa học, cơ quan quản lý và chính sách hỗ trợ phù hợp.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, việc chạy theo năng suất bằng mọi giá không còn là lựa chọn bền vững. Đất khỏe chính là nền tảng để cây khỏe, nông sản an toàn, môi trường được bảo vệ và sinh kế nông dân được đảm bảo lâu dài.
PGS.TS Nguyễn Khởi Nghĩa khẳng định, đầu tư cho sức khỏe đất hôm nay chính là đầu tư cho an ninh lương thực, chất lượng nông sản và tương lai bền vững của ĐBSCL mai sau.
