'Hồ Giáo' 4.0 hay những ngẫm ngợi về ngành bò sữa: [Bài 3] Hướng đi nào cho ngành bò sữa Việt?

Anh Hồ Giáo được mệnh danh là người chăn bò vĩ đại nhưng cái vĩ đại thuở xưa được xây nên bằng sự tận tụy, bằng những viên gạch của sự yêu thương, thức khuya dậy sớm, bầu bạn với từng chú bê, chú ghé. Còn hôm nay với những “người chăn bò” trong thời đại mới, hoàn cảnh xã hội đòi hỏi ở họ nhiều hơn thế nhằm tối ưu mọi công đoạn, làm ra những sản phẩm chất lượng tốt nhất với chi phí thấp nhất trong áp lực cạnh tranh, và còn cao hơn, vì một tương lai của ngành bò sữa, vì tương lai, thể vóc của thế hệ trẻ.

Quản trị 4.0

Dẫn tôi đi dọc những dãy chuồng trại anh Lê Đức Đô giới thiệu: “Ngay như những chiếc quạt gió này cũng là cả một hành trình, ban đầu chúng tôi lắp quạt thông gió của Trung Quốc, chỉ ba triệu đồng một chiếc, vốn là quạt trang bị cho các trại lợn, tuy nhiên, chúng khó có thể đáp ứng độ thông thoáng đều ở khắp các khu vực, các góc của chuồng trại. Dần dần chúng tôi thay bằng quạt của Canada cùng với việc thay đổi phương vị lắp đặt, để quạt chéo chứ không để thẳng như bình thường, chuồng trại sẽ được thông thoáng tối đa, bò được quạt mát liên tục. Một yếu tố nữa là quạt cũ tiếng ồn rất lớn, quạt chạy bằng dây curoa và vòng bi nên phải bảo dưỡng hàng tháng rất mất thời gian. Với hệ thống quạt mới, dù chi phí đắt hơn nhiều nhưng đã tiết giảm được nhân công xử lý những phát sinh đó, hệ thống làm mát được tự động hóa.

Tất cả các chỉ số tổng quan của bò được quản trị bởi hệ thống RFID/NFC thông qua các chíp gắn trên tai mỗi cá thể. Các trang trại lớn cơ bản đều quản lý theo cách này nhưng ở trang trại của Hồ Toản loại chíp sử dụng là chíp SCR tiên tiến nhất, mọi thông tin của bò từ các hoạt động, các hành vi, thời gian nhai lại… đều được ghi nhận đưa về máy chủ để theo dõi, quản lý và có những can thiệp phù hợp cho việc giám sát tình trạng của bò. Khi nào chúng động dục, khi nào có thai, khi nào sức khỏe có vấn đề… đều hiển thị các thông số trên máy chủ với độ chính xác cao. Hồ Toản là doanh nghiệp bò sữa đầu tiên áp dụng chíp SCR trong quản trị ngay từ năm 2017, khi trang trại đi vào hoạt động. Bò được lập hồ sơ sức khỏe điện tử, theo dõi sức khỏe sinh sản, năng suất sữa, đồng thời cảnh báo sớm các vấn đề về sức khỏe như các loại bệnh, kể cả khi bị stress vì nóng…

Cái sự 4.0 mang lại nhiều tiện lợi. Ví dụ như việc phối giống. Vũ Văn Thuận, Tổ trưởng tổ Thụ tinh chỉ vào những con chíp gắn trên tai bò giải thích cho tôi, trước khi tiến hành công việc, những cá thể bò đến kỳ thụ tinh đã hiển thị trên hệ thống, các anh chỉ cần thống kê và chuẩn bị số lượng vật tư kỹ thuật phù hợp cho buổi làm việc. Tại chuồng trại, căn cứ vào số hiệu những bò cần phối giống, kỹ thuật viên đeo găng thọc vào hậu môn bò kiểm tra tử cung và kích thích kiểm tra dịch nhầy (một dấu hiệu cho thấy bò đang trong thời gian động dục) trước khi luồn ống nhựa mang liều tinh vào âm đạo bò để thụ tinh. Cũng theo các chỉ số trên cảm biến, sau 20 ngày các kỹ thuật viên sẽ biết bò có đậu thai hay không, bởi nếu thai không đậu chúng sẽ lại có dấu hiệu động dục tiếp.

Bò sữa cũng mang thai 9 tháng 10 ngày như con người, sau 36 ngày sẽ siêu âm để kiểm tra việc mang thai. Khi bò sinh, bê con được tách ra nuôi riêng, sau 2 tháng quy trình thụ thai sẽ lặp lại. Nếu việc thụ tinh bất thành, căn cứ vào những dấu hiệu cảm biến kỹ thuật viên sẽ tìm hiểu nguyên nhân thai không đậu để tổ điều trị vào việc, có những can thiệp cần thiết nếu cần. Còn nếu bò đã được thụ thai thì cũng tiếp tục theo dõi tình trạng thai nhi cho đến khi sinh nở, tiến hành hỗ trợ sinh sản cho bò.

Với quan điểm tập trung ưu tiên những gì bò cần nhất của ông chủ trang trại Lương Duy Toản, nhìn vào hệ thống chuồng trại của Hồ Toản sẽ không thấy sự sạch bong, khuôn viên cũng không quá quy củ với cảnh quan hoa lá. Một loài gia súc từ xứ ôn đới về xứ nhiệt đới cần nhất là giữ cân bằng về nền nhiệt, chúng cần được quạt mát thường xuyên, liên tục. Những cô bò đến từ xứ lạnh vốn ưa sự mát mẻ, đây cũng là điều kiện để chúng cho sữa tốt nhất.

Hệ thống làm mát bằng quạt và pép phun mưa được tự động hóa, nước phun 20 giây sau đó quạt sẽ thổi để nước bốc hơi làm mát. Việc theo dõi điều kiện chuồng trại đều qua hệ thống cảm ứng, mặc định ở nhiệt độ 20 độ và THI 70%. THI là chỉ số quan trọng dùng để đánh giá mức độ tác động của nhiệt độ và độ ẩm môi trường lên gia súc, nếu THI vượt ngưỡng 72% bò sẽ có nguy cơ sốc nhiệt. Nhờ hệ thống tự động, khi THI quá chỉ số 70% hệ thống quạt, hệ thống phun nước sẽ vận hành để điều tiết về mức phù hợp. Ngoài ra ở trang trại của Hồ Toản còn có một nhà làm mát cưỡng bức. Bò đi vắt sữa 2 tiếng sau đó sẽ được vào phòng làm mát đặc biệt này 45 phút dưỡng thể thư giãn trước khi về lại chuồng.

Hệ sinh thái Hồ Toản

Những gì một doanh nghiệp quy mô vừa như Công ty cổ phần Hồ Toản đang làm có thể tóm gọn lại là cho một chiến lược phát triển bền vững, hợp xu thế thời đại. Doanh nghiệp đã thành công khi tập trung sản xuất và cung ứng sữa tươi nguyên liệu chất lượng cao, hướng vào phân khúc sữa thành phẩm tinh tuyển, cùng hợp tác để đưa ra thị trường dòng sản phẩm cao cấp và minh bạch, đáp ứng nhu cầu của một bộ phận khách hàng. Bước đầu Hồ Toản đã thành công và có chỗ đứng.

Nhìn ở hướng “liên ngành”, việc phát triển chăn nuôi bò sữa chất lượng cao cũng đã tạo ra một vòng tròn an sinh xã hội bền vững. Hiện tại Hồ Toản ký hợp đồng với nông dân trong khu vực trồng cỏ voi, cỏ mombasa đã góp phần tạo sinh kế cho người dân quanh khu vực, bên cạnh đó đơn vị cũng thu mua sản phẩm cây ngô nguyên bắp với số lượng khá lớn ở cả Tuyên Quang và các tỉnh lân cận phục vụ cho chuỗi thức ăn. 2.000 hộ nông dân trồng ngô với diện tích 300-500 ha, mỗi năm cung cấp 15-18.000 tấn ngô nguyên khối cho đơn vị đã tạo ra một khu vực trồng trọt ổn định cho người dân. Quan điểm phát triển của công ty là đạt đến một lợi ích hài hoà.

Tham quan vùng nguyên liệu bao quanh trang trại bò Hồ Toản, tôi đã gặp chị Phùng Thị Minh Nguyệt (thuộc Tổ 14, phường Mỹ Lâm, Tuyên Quang) thấp thoáng giữa những bụi cỏ voi xanh mướt. Gia đình chị Nguyệt là một hộ dân mới tham gia ký kết trồng cỏ nguyên liệu với Công ty Hồ Toản đầu năm 2025. Sau khi tìm hiểu về chính sách cũng như thu nhập từ trồng cỏ cho công ty chị Nguyệt đã phá đi 3ha chè, tạo quỹ đất để trồng cỏ voi.

Theo chính sách chung mỗi ha chị sẽ được công ty đầu tư 8 triệu đồng tiền giống và công làm đất. Số cỏ trồng từ đầu năm chị đã cắt được 3 lứa nhập cho công ty với giá 650 đồng một kg. Với 3 ha ước tính chị thu về số tiền 220 triệu đồng trừ chi phí. “Nếu là trồng chè thì chỉ thu được phân nửa, chưa kể chi phí trồng chè cao hơn, phải phun thuốc và thời gian chè ngủ mất nửa năm không thu hoạch được”, chị Nguyệt chia sẻ.

Trồng cỏ đã cho chị có nguồn thu quanh năm, dù mùa đông có phát triển chậm hơn, chăm sóc và thu hoạch cỏ cũng dễ dàng hơn so với chè. Số diện tích mà Công ty Hồ Toản mong muốn phát triển còn khá lớn, với đàn bò 2.700 con, dự kiến phải trồng 60 ha cỏ mới đáp ứng đủ nhu cầu, hiện tại diện tích trồng mới đạt được khoảng một nửa. Bởi vậy, quỹ việc làm vẫn còn cho những nông hộ khác. Những hộ gom được số đất trên 1 ha công ty sẽ đầu tư và ký hợp đồng giao ước và cam kết thu mua cỏ.

Bên cạnh những vạt cỏ voi của gia đình chị Nguyệt là diện tích cỏ mombasa của gia đình ông Bùi Văn Kiên, bà Phạm Thị Huyền. Gia đình ông bà là hộ tiên phong hưởng ứng việc trồng cỏ khi Công ty Hồ Toản phát động từ năm 2017. 7 ha đất của công ty được ông bà nhận khoán, trồng cỏ voi, cỏ mombasa để nhập cho Tổ chế biến. Cỏ mombasa cho chất lượng đạm cao hơn nên giá thành thu mua cũng cao hơn 100 đồng mỗi kg, bù lại thì việc trồng và thu hoạch cũng khó hơn, kém năng suất hơn cỏ voi. Có sự khác biệt giữa việc đất của nhà và đất của công ty, nếu tự gom đất trồng thì giá mua cỏ sẽ cao hơn 200 đồng mỗi kg, còn nếu trồng trên đất công ty thì sẽ thấp hơn 200 đồng.

Các khu vực trồng cỏ được công ty kéo nước về đến vườn để hỗ trợ người dân trong việc trồng tưới. Gia đình ông Kiên - bà Huyền còn có thêm nghề nuôi lợn, nhưng vừa rồi dịch tả lợn châu Phi đàn lợn của ông bà bị chết, thiệt hại lên đến hơn 100 triệu đồng, bù lại, diện tích trồng cỏ cho thu hoạch đều. Dù hiện tại chỉ còn tham gia trồng 2 ha cỏ nhưng năm vừa qua gia đình ông Kiên bà Huyền cũng thu được khoảng 300 tấn cỏ với mức thu nhập trên 200 triệu đồng. Đây là một nguồn thu tương đối khá đối với người dân ở khu vực nông thôn.

Hiện tại phường Mỹ Lâm có 13 hộ liên kết trồng cỏ với Công ty Hồ Toản. Việc trồng cỏ cung cấp thức ăn cho bò đã đem lại việc làm cho hàng trăm người với mức thu nhập ổn định. Cùng với số nhân lực 113 công nhân làm việc tại Trang trại bò Hồ Toản đa số là người địa phương, công ty đã góp phần tạo việc làm tại chỗ, chưa kể số nhân lực này được đào tạo để vận hành hệ thống chuyên nghiệp theo mô hình lựa chọn của doanh nghiệp và tham gia vào chuỗi cung ứng với những tiêu chuẩn về chất lượng đầu vào giúp người dân làm quen với cách làm ăn chuyên nghiệp.

Với chuỗi thức ăn đầu vào, ngoài lượng cỏ, các chất xơ và tổng hợp được các kỹ sư của công ty tính toán theo hướng ưu tiên sản phẩm bản địa. Một điều khá ngạc nhiên và đáng ghi nhận, như đã nói, là Hồ Toản vẫn dùng rơm kết hợp trong thành phần thức ăn cho bò sữa, vận dụng từ cách làm truyền thống người nông dân Việt Nam dùng cho trâu bò trong những tháng mùa đông Bắc bộ trước đây. Đóng vai trò thành phần chất xơ trong thực đơn, rơm đã được lựa chọn thay vì dùng nguyên liệu khác sau khi xử lý thêm hoá chất để đạt các tiêu chuẩn kỹ thuật và dinh dưỡng. Ngoài rơm rạ còn có thân ngô sau thu hoạch, ngọn mía bỏ đi, bã mía sau khi ép lấy nước… đều đã được biến thành thức ăn cho bò. Bản địa hóa các thành phần thức ăn đầu vào khiến những nghiên cứu về việc dùng đậu tương, thậm chí dùng phân gà làm thức ăn cho bò đã được xúc tiến nghiên cứu, ứng dụng ở Hồ Toản. Nhờ cách làm này mà các phụ phẩm nông nghiệp không chỉ trong khu vực đã tạo ra giá trị. Điều đó cho thấy việc biến những thứ bỏ đi thành sữa chất lượng cao là điều hoàn toàn khả thi. Một kiểu thực hành triết lý của vị chuyên gia Israel, một chứng minh cho việc người ta có thể biến vàng thành phân nếu làm sai cách, và ngược lại cũng có thể biến phân thành vàng nếu có một cách làm sáng tạo.

Đâu là giấc mơ sữa Việt?

Khi chúng tôi đến Trang trại bò Hồ Toản, như nhiều doanh nghiệp sữa khác, sản phẩm được đem ra mời khách là những hộp sữa tươi. Chúng tôi được giới thiệu dòng sản phẩm sữa mang nhãn hiệu Kun của Công ty cổ phần sữa quốc tế Lof, đơn vị nắm giữ cổ phần chi phối của Công ty cổ phần Hồ Toản. Tổng giám đốc Lương Duy Toản giơ hộp sữa màu trắng lên hồ hởi giới thiệu nó được làm từ sữa tươi chất lượng cao do Hồ Toản làm ra trong khi Giám đốc điều hành Lê Đức Đô giải thích những cụm từ, số liệu in trên bao bì, giải thích về hàm lượng protein có trong sữa. Đây là dòng sữa tươi phổ thông, nguyên liệu 100% sữa tươi với hàm lượng đạm tự nhiên 3,2g/100ml. Những con số cụ thể như vậy không phải doanh nghiệp sữa nào cũng công bố minh bạch và in rõ ràng trên bao bì cũng như không phải người tiêu dùng nào cũng đủ kiến thức để nhận diện chất lượng thực tế của các sản phẩm sữa trên thị trường. Từ hộp sữa nhỏ đã cho tôi một hình dung về tính bền vững của một ngành công nghiệp lớn.

Hiện tại thị trường sữa nguyên liệu tại Việt Nam sản xuất trong nước mới chỉ đạt khoảng 40%, dự kiến sẽ tăng lên 60-70% vào năm 2030. Phần còn lại đang được nhập khẩu sữa bột để hoàn nguyên hoặc sản xuất sữa bột theo công thức. Vì nhiều lý do, thời điểm năm 2025 số lượng gia súc lớn trong đó có bò sữa cả nước sụt giảm mạnh về số lượng, trong khi giá sữa tươi thu mua đầu vào rớt giá, vì lợi ích trước mắt, các doanh nghiệp ngành sữa không mặn mà với nguyên liệu tươi trong nước đã góp phần đẩy nhà nông, đẩy các hộ chăn nuôi bò sữa vào thế lưỡng nan, nuôi cũng dở, bỏ không xong. Đầu ra của sữa tươi nguyên liệu tác động rất lớn đến ngành chăn nuôi bò sữa. Sữa tươi rớt giá, thu không đủ chi sẽ khiến nông dân sớm muộn cũng bỏ ngang đàn bò. Về phía các doanh nghiệp chế biến sữa, ai cũng biết sữa thành phẩm sản xuất từ nguyên liệu sữa tươi khác với sản xuất từ nguyên liệu sữa bột nhập khẩu rồi hoàn nguyên với chi phí rẻ hơn rất nhiều. Nếu chỉ vì lợi ích trước mắt, ngành sữa rất có thể sẽ đứng trước nguy cơ đánh mất những giá trị, đánh mất cơ hội nâng cao chất lượng sản phẩm theo hướng có lợi cho sức khỏe của người tiêu dùng. Thiệt hại lớn hơn đó là sự phát triển bền vững của ngành công nghiệp sữa sẽ lọt qua kẽ tay lúc nào không hay.

Mục tiêu đạt 500.000 con bò sữa vào năm 2025 của Việt Nam đến nay mới chỉ đạt 370.000 con, và ở thời điểm năm 2025 đã khép lại theo thống kê của Hội Chăn nuôi Việt Nam, số lượng đàn bò chỉ còn 330.000 con. Như vậy, số lượng bò sữa đã không tăng thêm còn giảm xuống rất nhiều. Đã đến lúc cần khảo sát, đánh giá và tổ chức lại ngành bò sữa vì một sự phát triển hiệu quả và bền vững. Những mô hình hộ gia đình đã trở nên lỗi thời, không đủ quy mô tối thiểu để áp dụng các quy chuẩn kỹ thuật tiên tiến vốn đầu tư tốn kém. Theo đánh giá của anh Lê Đức Đô, ít nhất phải từ 1.000 bò sữa trở lên mới có thể ứng dụng một quy trình khép kín với sự đầu tư chuyên nghiệp, đảm bảo mọi tiêu chuẩn đầu ra và những đòi hỏi của sản xuất xanh, Net Zero về phát thải carbon cùng các tiêu chuẩn về môi trường khác cho một nền sản xuất tiên tiến, theo kịp xu hướng của thế giới và những đòi hỏi nghiêm ngặt của thời đại 4.0. Vì vậy, về lâu dài, sẽ rất khó nếu coi việc nuôi bò sữa như một hoạt động an sinh xã hội, với quy mô hộ gia đình, chỉ nên áp dụng ở một số công đoạn kết hợp còn quản trị chất lượng phải được tiến hành chuyên nghiệp và kiểm soát chặt chẽ tại trang trại đạt tiêu chuẩn.

Đứng bên trang trại giữa núi đồi xanh mướt của Tuyên Quang, anh Lê Đức Đô nói với tôi: “Anh xem người Nhật xuất phát giống chúng ta là nước ăn lúa gạo nhưng hiện nay các món ăn của họ là ăn cơm sữa, các món ăn đều kết hợp pho mát, cá và cơm, rất ngon và tinh tế, cân đối và đầy đủ dưỡng chất. Sự phát triển của ngành sữa đã làm thay đổi cả văn hoá ẩm thực ở Nhật”. Anh Đô chia sẻ thêm, ở Nhật, từ những năm 1960 đã áp dụng chương trình sữa học đường, đưa sữa tươi đến với thế hệ tương lai, đây là một hậu thuẫn tích cực về mặt chính sách để ngành bò sữa phát triển. Việt Nam cũng đang có những bước đi ban đầu nhưng cần một sự đồng bộ, rộng rãi và mạnh mẽ thì mới hy vọng mang lại sự thay đổi.

Còn Lương Duy Toản, người đàn ông mang “sứ mệnh chăn bò”, sau những sốt sắng, bộc tuệch của người miền Trung với những câu chuyện gắn với con bò sữa bỗng trầm giọng bổ sung thêm: Ngành bò sữa của Việt Nam khá tự hào vì đã phát triển theo hướng công nghiệp, áp dụng khoa học kỹ thuật khá cao, không thua kém gì so với thế giới. Việt Nam có trên 100 triệu dân và GDP đang phát triển nhanh, chính vì vậy nhu cầu sữa tươi sẽ tăng trưởng mạnh mẽ trong những năm tới theo tốc độ phát triển kinh tế. Nếu muốn ngành sữa tiến nhanh và quy củ hơn cần có những tác động từ chính sách của chính phủ để đổi mới phát triển theo hướng công nghiệp hóa, hỗ trợ cho nhiều doanh nghiệp lớn có đủ khả năng phát triển ngành chăn nuôi bò sữa.

Một thời đại mới đã mở ra gắn chặt với công nghệ và hội nhập, giải quyết tốt theo hướng hiện đại và bền vững mới đi được đường dài. Con đường cho ngành sữa Việt Nam, cho khát vọng về một sự cải thiện vóc dáng người Việt bắt đầu từ những mô hình chăn nuôi bò sữa phù hợp. Và những gì tôi nhận thấy ở Công ty cổ phần Hồ Toản chỉ là một ví dụ gợi mở về một con đường phía trước của ngành sản xuất kinh doanh sữa. Đường băng cho ngành bò sữa đã có nhờ những bước chân tiên phong, việc cần làm là tổ chức các “chuyến bay” của doanh nghiệp chăn nuôi bò sữa làm sao cho hiệu quả, đủ năng lực bay những chặng dài. Như vậy cả nước mới có thêm nhiều Hồ Toản viết tiếp huyền thoại anh Hồ Giáo.