Trong bối cảnh toàn ngành đang dồn lực hiện thực hóa mục tiêu xuất khẩu 10,7 tỷ USD năm 2025, thủy sản Việt Nam tiếp tục đối mặt với những biến chuyển sâu sắc từ thị trường quốc tế. Bên cạnh nỗ lực gỡ "thẻ vàng" IUU và cam kết Net Zero, một hàng rào kỹ thuật mới mang tên "phúc lợi động vật" đang dần được luật hóa tại các thị trường chủ lực như Anh và EU.
Không còn dừng lại ở khuyến nghị, các "tối hậu thư" về thay đổi công nghệ giết mổ đã được đặt lên bàn đàm phán, đặt hàng ngàn doanh nghiệp Việt trước áp lực chuyển đổi kép: Vừa phải "xanh" về môi trường, vừa phải "nhân đạo" trong quy trình, trong khi bài toán vốn vẫn là điểm nghẽn chưa được khơi thông.
"Vòng kim cô" mới cho tôm Việt Nam
Nhiều năm qua, tư duy sản xuất của doanh nghiệp thủy sản Việt Nam chủ yếu tập trung vào các chỉ số an toàn thực phẩm như kháng sinh hay vi sinh. Tuy nhiên, thị hiếu tiêu dùng tại các quốc gia phát triển đã bước sang một giai đoạn mới, nơi "đạo đức trong sản xuất" trở thành thước đo giá trị. Năm 2025 đánh dấu một bước ngoặt khi các nhà bán lẻ quyền lực nhất tại châu Âu chính thức văn bản hóa các yêu cầu về phúc lợi động vật với những lộ trình tuân thủ nghiêm ngặt.
Cụ thể, trong văn bản "Chính sách phúc lợi động vật giáp xác nuôi", tập đoàn bán lẻ lớn nhất Vương quốc Anh Tesco, đã đưa ra cam kết chắc nịch: Đến năm 2026, 100% tôm thẻ chân trắng trong chuỗi cung ứng của họ bắt buộc phải được gây ngất bằng điện trước khi sơ chế.
Quyết liệt hơn, Marks & Spencer (M&S), chuỗi bán lẻ định vị phân khúc cao cấp, trong tài liệu cập nhật "Chính sách Thủy sản và Giáp xác" công bố tháng 9/2025, đã ấn định thời hạn chót để hoàn tất việc chuyển đổi sang công nghệ gây ngất điện cho tôm nước ấm là cuối năm 2026. Chính sách này nêu rõ, bất kỳ nhà cung cấp nào không đáp ứng được chuẩn mực kỹ thuật này sau mốc thời gian trên sẽ đối mặt với nguy cơ bị loại khỏi danh sách.
Các phương pháp thu hoạch truyền thống bằng ngâm đá đang đứng trước nguy cơ bị thị trường châu Âu loại bỏ. Ảnh: MP.
Không đứng ngoài cuộc chơi, các hệ thống siêu thị lớn khác như Sainsbury’s và Waitrose cũng đã công bố quan hệ đối tác chiến lược với tổ chức Shrimp Welfare Project (SWP), đồng thuận với lộ trình loại bỏ các phương pháp thu hoạch gây đau đớn cho vật nuôi vào năm 2026.
Được biết, phương pháp ngâm nước đá là cách làm truyền thống phổ biến tại Việt Nam: Tôm sống sau khi vớt lên được đổ trực tiếp vào thùng nước đá lạnh để làm chết lâm sàng và bảo quản. Tuy nhiên, dưới góc độ phúc lợi động vật, cách làm này bị coi là gây đau đớn kéo dài cho vật nuôi. Vì vậy, thông điệp từ thị trường Anh và EU hiện nay vô cùng nhất quán và lạnh lùng: Sau năm 2026, quy trình này sẽ không còn được chấp nhận. Thay vào đó, tôm bắt buộc phải được gây ngất hoàn toàn (thường bằng xung điện) trước khi đưa vào khâu ngâm nước đá. Đây là thực tế mà doanh nghiệp cần nhìn thẳng để chuẩn bị tâm thế chuyển đổi công nghệ, thay vì hy vọng vào sự nới lỏng của đối tác.
Những bước chuyển mình lặng lẽ trên vựa tôm Việt
Đừng lầm tưởng rằng những quy định trên chỉ là câu chuyện của tương lai hay nằm trên giấy tờ tại trời Âu. Thực tế, các đối tác quốc tế đã và đang tiến hành những bước đi chiến lược ngay tại các vùng nguyên liệu của Việt Nam để chứng minh tính khả thi của công nghệ mới.
Một minh chứng sống động cho xu hướng này là sự hợp tác giữa Nha Trang Seafoods (F17), một trong những cánh chim đầu đàn của ngành tôm Việt Nam với tổ chức Shrimp Welfare Project. Cuối năm 2024, doanh nghiệp này đã tiên phong tham gia "Sáng kiến Giết mổ Nhân đạo", đưa hệ thống thiết bị gây ngất điện của hãng Optimar (Na Uy) vào vận hành thử nghiệm. Động thái này không chỉ thể hiện tầm nhìn của doanh nghiệp mà còn là tín hiệu cho thấy công nghệ này hoàn toàn có thể tích hợp vào quy trình sản xuất hiện tại của Việt Nam.
Trước đó, trong các báo cáo khảo sát chuỗi cung ứng của Tesco phối hợp cùng Hilton Seafood, các thử nghiệm tương tự cũng đã được ghi nhận tại trang trại của Amanda Seafood tại Việt Nam. Những dữ liệu thu thập được từ các mô hình thí điểm này chính là cơ sở để các nhà mua hàng châu Âu tự tin đặt ra mốc thời gian 2026 cho toàn ngành.
Thủy sản được chứng nhận MSC và ASC bán tại cửa hàng bán lẻ chính thống Spar (Hà Lan). Ảnh: MH.
Sự hiện diện của các dự án thí điểm này gửi đi một thông điệp mạnh mẽ: Rào cản kỹ thuật đã được thiết lập xong. Các "ông lớn" FDI và các doanh nghiệp đầu ngành đã rục rịch chạy đà. Phần còn lại của bức tranh là liệu hàng ngàn doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) có đủ sức để bắt kịp chuyến tàu này hay sẽ bị bỏ lại phía sau trong cuộc đua tái định hình chuỗi cung ứng.
Gỡ khó cho bài toán "tiền đâu" để đổi mới công nghệ
Mặc dù ủng hộ chủ trương nhân văn hóa quy trình sản xuất, nhưng từ góc độ kinh tế, việc chuyển đổi từ công nghệ sốc nhiệt sang gây ngất điện đang đặt ra một bài toán chi phí hóc búa cho cộng đồng doanh nghiệp.
Phương pháp ngâm nước đá truyền thống có ưu điểm vượt trội về chi phí thấp và tốc độ xử lý nhanh, phù hợp với quy mô sản xuất đại trà. Ngược lại, để đáp ứng chuẩn mực mới, doanh nghiệp phải đối diện với áp lực tài chính từ ba phía.
Thứ nhất là chi phí tài sản cố định. Một dây chuyền gây ngất tự động nhập khẩu từ châu Âu có giá thành dao động từ 50.000 đến hàng trăm nghìn USD. Đây là con số không nhỏ, đặc biệt trong bối cảnh biên lợi nhuận ròng của ngành tôm xuất khẩu đang bị co hẹp chỉ còn khoảng 5-7% do biến động giá thức ăn và tỷ giá.
Thứ hai là chi phí vận hành. Quy trình mới đòi hỏi nhân sự kỹ thuật cao, tiêu tốn điện năng và đặc biệt là làm giảm tốc độ thu hoạch so với phương pháp thủ công, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất dây chuyền.
Công nghệ gây ngất nhân đạo cho tôm của Ace Aquatec. Ảnh: The fishsite.
Bên cạnh đó, các tiêu chuẩn phúc lợi còn quy định khắt khe về mật độ tôm sống trong quá trình vận chuyển để giảm stress cho động vật, vô hình trung làm tăng cước phí logistics trên mỗi đơn vị sản phẩm.
Để doanh nghiệp không đơn độc trong cuộc chiến nâng chuẩn này, thiết nghĩ cần có sự đồng hành kiến tạo từ phía các cơ quan quản lý và hệ thống tài chính. Cụ thể, về mặt tiêu chuẩn, các Bộ, Ban, ngành cần sớm nghiên cứu, ban hành Tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN) hoặc các hướng dẫn kỹ thuật chính thức về phúc lợi động vật trong thủy sản để làm "kim chỉ nam" giúp doanh nghiệp định hướng đầu tư đúng đắn, tránh tình trạng mua sắm manh mún.
Song song đó, về công nghệ, cần có cơ chế khuyến khích các Viện, Trường và doanh nghiệp cơ khí trong nước đẩy mạnh R&D các thiết bị gây ngất "Made in Vietnam" với chi phí hợp lý nhằm giảm sự phụ thuộc vào máy móc nhập khẩu. Đặc biệt, về mặt tài chính, các gói tín dụng xanh cần được thiết kế linh hoạt hơn, coi hạng mục đầu tư công nghệ phúc lợi động vật là tiêu chí ưu tiên và chấp nhận thế chấp bằng chính dây chuyền công nghệ để khơi thông dòng vốn cho khối SMEs.
Suy cho cùng, mục tiêu 10,7 tỷ USD hay khát vọng vươn tầm thế giới không chỉ được xây dựng bằng sản lượng, mà phải được bồi đắp bằng giá trị và trách nhiệm. Thích ứng với tiêu chuẩn "phúc lợi động vật" là thách thức, nhưng cũng là cơ hội để thủy sản Việt Nam khẳng định vị thế của một cường quốc xuất khẩu hiện đại, minh bạch và nhân văn.
