Giải bài toán nguồn lợi thủy sản nhờ cơ chế bảo tồn biển OECM

Trong bối cảnh đa dạng sinh học toàn cầu đang bị suy thoái nghiêm trọng, việc tìm kiếm các giải pháp bảo tồn hiệu quả và bền vững trở thành ưu tiên hàng đầu. Tại Việt Nam, bên cạnh hệ thống các khu bảo tồn truyền thống, khái niệm OECM (các biện pháp bảo tồn khu vực hiệu quả khác) đang nổi lên như một cơ chế đột phá để giải quyết bài toán giữa bảo tồn và phát triển kinh tế.

Thực trạng suy giảm và áp lực diện tích bảo tồn biển

Theo bà Bùi Thị Thu Hiền, Quản lý Chương trình biển - Vùng bờ của IUCN Việt Nam, sự sống của con người liên quan rất nhiều đến đa dạng sinh học, đây là lý do các tổ chức quốc tế tập trung mạnh vào hoạt động bảo tồn. Tuy nhiên, diện tích các khu bảo tồn biển tại Việt Nam hiện đang ở mức rất thấp.

Tổng diện tích của 12 khu bảo tồn biển hiện nay, bao gồm cả khu bảo tồn biển Cà Mau, mới chỉ đạt chưa đến 0,2% diện tích vùng biển. Con số này cho thấy khoảng cách rất lớn để đạt được mục tiêu của Nghị quyết 36 là phải đạt 6% diện tích bảo tồn vào năm 2030. Theo bà Hiền, việc đạt được mục tiêu này chắc chắn là "rất không khả thi" nếu chỉ dựa vào các khu bảo tồn truyền thống.

Bà Hiền cho biết, trong khung đa dạng sinh học toàn cầu, cam kết đến năm 2030 là đạt 30% diện tích các khu vực biển hoặc đất liền được bảo vệ, bảo tồn. Một trong những giải pháp quan trọng mà chuyên gia IUCN đưa ra là xác lập các khu vực có hiệu quả bảo tồn khác ngoài khu bảo tồn, gọi tắt là OECM. Các khu vực này có hiệu quả bảo tồn đa dạng sinh học đang được quản lý bởi các thực thể khác như doanh nghiệp, quân đội hoặc cộng đồng. Việc đưa ra giải pháp OECM nhằm mục đích giúp Nhà nước có một cơ chế pháp lý phù hợp để ghi nhận và công nhận các nỗ lực bảo tồn đã có sẵn trong thực tế.

OECM: Cơ chế cộng hưởng bảo tồn và phát triển thủy sản

Theo bà Bùi Thị Thu Hiền, cơ chế của OECM không phải là thành lập mới một khu vực mà là xác định và công nhận những khu vực đang được quản lý tốt. Tại Việt Nam, một ví dụ điển hình cho khu vực ven bờ có thể trở thành OECM là các đảo Yến.

Tại đây, doanh nghiệp quản lý các đảo yến và bảo vệ nghiêm ngặt khu vực xung quanh để phục vụ khai thác, dẫn đến việc ngư dân không vào đánh bắt. Kết quả tự nhiên là đa dạng sinh học tại các khu vực này rất cao và cần được ghi nhận là một khu OECM.

Theo bà Bùi Thị Thu Hiền, sự phát triển của các khu vực bảo tồn và OECM mang lại giá trị to lớn cho nền kinh tế biển xanh. Các khu vực bảo tồn và OECM đóng vai trò như nơi "đầu tư" vào hệ sinh thái để tạo ra nguồn lợi thủy sản.

Khi các ngôi nhà của loài thủy sản được bảo vệ, chúng sẽ tạo ra "hiệu ứng tràn" để hỗ trợ các vùng biển lân cận. Đây cũng là nền tảng của kinh tế biển xanh, giúp thúc đẩy du lịch và thu hút nguồn lực từ các quỹ carbon xanh hoặc các doanh nghiệp thực hiện tiêu chuẩn ESG.

Bà Hiền cho rằng, ngoài việc tăng diện tích, vấn đề quản lý hiệu quả các khu vực này mới là yếu tố quyết định đến sự phục hồi của nguồn lợi thủy sản.

Thực tiễn quản lý thủy sản tại Việt Nam

Tại Thành phố Huế, việc bảo tồn dựa vào cộng đồng đã đạt được những kết quả khả quan. Theo ông Trần Quang Nhất, Chi cục trưởng Chi cục Thủy sản Thành phố Huế, hệ thống đầm phá Tam Giang - Cầu Hai rộng 22.000 ha là sinh kế của 30.000 hộ dân.

Thành phố phấn đấu đến năm 2030 sẽ đạt khoảng 10% diện tích khu bảo vệ nguồn lợi thủy sản (tương đương 2.000 ha). Ông Nhất cho rằng việc thành lập các vhi hội nghề cá để ngư dân tự quản lý phạm vi mặt nước đã giúp bà con nhận thức rõ tác hại của nghề cá hủy diệt, từ đó môi trường được cải thiện và sinh kế trở nên bền vững hơn.

Tuy nhiên ông Trần Quang Nhất cho biết, rào cản lớn nhất hiện nay trong việc nhân rộng các mô hình nuôi trồng bền vững là chi phí đầu tư công nghệ cao quá lớn so với khả năng của ngư dân. Theo ông, điều này đòi hỏi phải có chính sách hỗ trợ từ trung ương và sự kết nối mạnh mẽ giữa doanh nghiệp, ngân hàng và người dân.

Tại Hà Nội, báo cáo thực trạng thủy sản giai đoạn 2021-2025 cũng ghi nhận nỗ lực thực hiện đồng quản lý như Chi cục Chăn nuôi, Thủy sản và Thú y đã hướng dẫn thành lập được 3 tổ chức cộng đồng bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Bên cạnh đó công tác bảo tồn cá thể rùa Hoàn Kiếm tại hồ Đồng Mô và Xuân Khanh cũng đang được thực hiện qua việc phối hợp với các địa phương và tổ chức phi chính phủ. 

Tuy nhiên, theo báo cáo thực trạng thủy sản Hà Nội, công tác này vẫn đối mặt với nhiều khó khăn tiêu biểu là các tổ chức cộng đồng còn thiếu kinh phí hoạt động và thiếu cơ chế phân chia lợi ích rõ ràng. Ngoài ra nhiều đối tượng giống thủy sản như ốc, ếch, ba ba chưa có tiêu chuẩn, quy chuẩn nên việc quản lý gặp khó khăn.

Báo cáo cũng chỉ ra rằng hiện mới chỉ có tiêu chuẩn Việt Nam cho tôm hữu cơ, còn các loài khác chưa có tiêu chuẩn cụ thể để xây dựng mô hình dự án hữu cơ. Bà Hoàng Thị Nhiên, Phó Chi cục trưởng Chi cục Chăn nuôi, Thủy sản và Thú y Hà Nội, cho rằng: Tình trạng khai thác bằng xung điện trên các sông Hồng, sông Đà vẫn là vấn đề nhức nhối cần sự phối hợp liên tỉnh để xử lý triệt để.

Quản lý hiệu quả: Chìa khóa cho tương lai kinh tế biển xanh bền vững

Theo bà Bùi Thị Thu Hiền, Quản lý Chương trình biển - Vùng bờ của IUCN Việt Nam, việc gia tăng diện tích bảo tồn là một nhiệm vụ cấp thiết, nhưng thách thức lớn nhất vẫn nằm ở khâu quản lý sao cho thực sự đạt được kết quả thực chất trên thực địa.

OECM không chỉ là một giải pháp kỹ thuật để hoàn thành các con số cam kết quốc tế, mà còn là cơ hội để Việt Nam xây dựng một nền tảng vững chắc cho phát triển kinh tế đại dương trong tương lai thông qua sự tham gia của cộng đồng và doanh nghiệp.

Nhấn mạnh về tinh thần bền bỉ trong công tác bảo tồn, bà Hiền khẳng định: "Nói đi nói lại, tăng diện tích là một điều rất quan trọng nhưng quản lý hiệu quả nó và làm cho nó thực sự có hiệu quả cái đấy còn khó hơn rất nhiều và đấy là một bước đường chặng đứng rất là dài".

Sự đồng hành của các cơ quan quản lý nhà nước cùng những nỗ lực từ phía cộng đồng và các đối tác quốc tế như IUCN, Việt Nam hoàn toàn có cơ sở để hiện thực hóa mục tiêu bảo vệ bền vững hệ sinh thái biển, tạo tiền đề cho một nền kinh tế biển xanh thịnh vượng.