Tính chất vật lý và hóa học
Hầu hết đất trồng cây ăn quả ở Sơn La có thành phần cơ giới từ thịt pha cát đến thịt pha sét và cát, với tỷ lệ cát mịn trong đất khá lớn.
Viện Nghiên cứu Thổ nhưỡng Nông hóa đã tiến hành kiểm nghiệm tại các huyện Mai Sơn, Yên Châu, Mường La và Sông Mã. Cây ăn quả được trồng chủ yếu trên các loại đất sau: đất đỏ vàng trên đá phiến sét và biến chất (Fs), đất nâu tím trên đá sét (Fe), đất nâu vàng trên đá macma bazơ và trung tính (Fu), và đất vàng nhạt trên đá cát (Fq).
TS Nguyễn Quang Hải cho rằng công tác phục hồi, cải tạo đất cũng quan trọng không kém việc trồng cây. Ảnh: Dương Đình Tường.
Tính chất vật lý của đất được xem là đặc tính rất quan trọng, liên quan đến quá trình suy giảm độ phì nhiêu của đất và quá trình suy thoái đất. Thực tế đã có nhiều loại đất mất khả năng canh tác, chủ yếu do tính chất lý học của đất bị biến đổi theo chiều hướng bất lợi cho cây trồng.
Đất quá chặt, giữ ẩm kém, không đủ độ ẩm để tạo môi trường chuyển hóa các chất dinh dưỡng từ dạng khó tiêu sang dạng dễ tiêu cho cây trồng sử dụng, đồng thời không cung cấp đủ nước cho sự sinh trưởng và phát triển của cây.
TS Nguyễn Quang Hải nhận định, hiện nay đất trồng xoài và nhãn đã bị suy giảm độ xốp và độ ẩm, có biểu hiện giảm khả năng thấm nước và sức chứa ẩm đồng ruộng. Nguyên nhân là do việc canh tác không hợp lý đã làm đất mất cấu trúc, bị chặt nén, suy giảm tính thấm sâu của nước, dẫn đến khả năng chứa ẩm trong đất giảm, kéo theo sự rút ngắn chu kỳ độ ẩm hoạt động và tăng nguy cơ khô hạn.
Đất canh tác có biểu hiện suy giảm khả năng chứa ẩm cũng là một trong những yếu tố dẫn đến xói mòn đất diễn ra mạnh hơn ở vùng canh tác cây ăn quả trên đất dốc tại Sơn La như hiện nay.
Độ chua (tính chất hóa học) của đất liên quan trực tiếp đến khả năng gây độc của các ion, hoạt động của vi sinh vật và hiệu quả hấp thụ các chất dinh dưỡng khoáng. Tại Sơn La, tình trạng làm chua hóa đất trồng cây ăn quả phần lớn xuất phát từ việc lạm dụng phân bón hóa học, đặc biệt là phân đạm.
Thay đổi từ kỹ thuật làm đất
Thay đổi kỹ thuật canh tác để bảo vệ đất. Ảnh: Đức Bình.
Để đảm bảo cây ăn quả được canh tác bền vững trên đất dốc, khai thác lâu dài, ổn định và hiệu quả, TS Nguyễn Quang Hải lưu ý, cần áp dụng các giải pháp kỹ thuật dựa trên bốn nguyên tắc quan trọng.
Thứ nhất, phải giảm đến mức tối đa tác hại của giọt nước mưa và dòng chảy, bởi đất càng dốc thì nguy cơ thoái hóa càng cao. Do đó, xây dựng ruộng bậc thang kết hợp trồng cây theo đường đồng mức và thiết kế mương giữ nước là những biện pháp hiệu quả. Cụ thể, với độ dốc từ 10-12°, ruộng bậc thang có thể rộng đến 6m; độ dốc từ 14-16° nên duy trì chiều rộng khoảng 4m; và với đất dốc trên 20°, ruộng bậc thang chỉ nên rộng từ 3m trở lên.
Đối với cây ăn quả có tán rộng, nên bố trí ruộng bậc thang rộng từ 3-6m, tùy thuộc vào điều kiện cụ thể. Ở những khu vực có độ dốc thấp, tầng đất dày, nguồn lao động và vốn đầu tư đảm bảo, có thể xây dựng ruộng bậc thang rộng 4-5m để trồng theo hàng đôi so le.
Thứ hai, kỹ thuật làm đất cũng cần chú trọng. Thay vì cày lật toàn bộ bề mặt đất, phương pháp đào rãnh trồng được ưu tiên hơn, giúp giữ ẩm, giảm ánh sáng trực tiếp cho cây non, chắn dòng chảy và giảm thiểu xói mòn, rửa trôi đất và dinh dưỡng. Đất nên được làm vào thời điểm ít mưa (dưới 150 mm/tháng) để tránh xói mòn.
Đối với đất mới khai hoang, giàu mùn, có thể trồng ngay từ tháng 9 đến tháng 11. Trong khi đó, đất phục hoang hoặc đất xấu nên được trồng một vụ cây tạo phân xanh để cải tạo đất từ tháng 11 đến tháng 3.
Thứ ba, che phủ bề mặt đất trồng là một biện pháp quan trọng khác. Lớp thực vật sống như cây họ đậu, cỏ dùng làm thức ăn gia súc, hoặc các loại cây như cốt khí và chàm lá nhọn có thể được gieo trồng sớm ngay sau khi làm đất để bảo vệ đất. Ngoài ra, tàn dư thực vật như rơm rạ cũng có thể được sử dụng để che phủ, giúp tránh tác động trực tiếp của hạt mưa lên mặt đất, hạn chế dòng chảy bề mặt, tăng hàm lượng hữu cơ và cải thiện độ xốp, khả năng giữ nước của đất, tạo môi trường thuận lợi cho rễ cây ăn quả phát triển.
Cuối cùng, quản lý dinh dưỡng tổng hợp gắn với thâm canh là yếu tố then chốt trong canh tác bền vững. Phân bón cần được sử dụng cân đối giữa phân khoáng và phân hữu cơ, kết hợp các nguyên tố trung và vi lượng tùy theo tính chất đất và nhu cầu của từng loại cây trồng. Tuy nhiên, thực tế tại Sơn La cho thấy tình trạng lạm dụng phân bón vô cơ, trong khi phân hữu cơ lại quá ít, đã dẫn đến suy giảm độ phì nhiêu của đất. Đất trở nên chai cứng hơn, chua hóa nhanh chóng, và hàm lượng hữu cơ bị giảm sút.
