Các đại biểu thăm ruộng trong mô hình. Ảnh: Dương Đình Tường.
Bà Ngô Thị Tuyến - nguyên Chủ tịch Hội phụ nữ xã Xuy Xá (huyện Mỹ Đức, TP Hà Nội) kể, cách đây hơn 20 năm khi hệ thống thâm canh lúa cải tiến (SRI) được đưa vào địa phương, lúc đầu nông dân kêu lắm vì nó quá khác biệt với tập quán của họ, đặc biệt là phải rút nước ở 2 giai đoạn, có giai đoạn tới 20 ngày:
“Chăng dây, cấy thẳng hàng theo hàng xông họ bảo thưa, rút nước họ bảo mất năng suất, nói mãi cũng không nghe nên cán bộ phải làm trước để nêu gương rồi nông dân mới chấp nhận theo. Mất vài chục buổi tập huấn thì giờ đây SRI mới thực sự đi vào nề nếp”.
Còn chị Trần Thị Hương thì cười, giải thích với tôi rằng: “Theo quan điểm của nông dân sản xuất lúa nước là lúc nào cũng phải có nước tại ruộng. Xong chương trình SRI lại dạy chỉ cần để ruộng có nước từ khi cấy đến bón thúc đẻ nhánh sau 3-4 ngày và từ khi cây lúa bước vào phân hóa đòng đến khi lúa chín sáp.
Cần để lộ ruộng giai đoạn một từ khi bón thúc đẻ nhánh 3-4 ngày đến chuẩn bị phân hóa đòng giúp cây lúa cứng cáp, kháng sâu bệnh, rễ ăn sâu chống đổ, hạn chế đẻ nhánh vô hiệu. Cần để lộ ruộng lần hai khi cây lúa chuyển chín sáp đến thu hoạch giúp lúa mau chín, dễ thu hoạch và giải phóng các độc tố trong đất”.
Nông dân tham gia vào mô hình. Ảnh: Dương Đình Tường.
Hệ thống thâm canh lúa cải tiến (SRI) là một tiến bộ kỹ thuật đã được công nhận mang lại nhiều lợi ích như tạo điều kiện tối ưu cho cây lúa sinh trưởng, năng suất cao, tiết kiệm nước, giảm sử dụng hóa chất, giảm phát thải khí nhà kính… Tuy nhiên trước đây nó khó mở rộng ở nhiều địa phương bởi lẽ phải cấy tay, tốn công trong khi lao động nông thôn mỗi lúc một khan hiếm, giá cao.
Bởi thế sự kết hợp giữa SRI và cấy máy thành SRI cải tiến nâng cao theo hướng hữu cơ, giảm phát thải hứa hẹn sẽ giúp giải quyết khó khăn về lao động, đảm bảo khung thời vụ, tiến tới cơ giới hóa đồng bộ trong sản xuất lúa.
Vụ xuân 2025, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội mà trực tiếp là Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Hà Nội đã phối hợp với UBND huyện Mỹ Đức triển khai mô hình SRI cải tiến nâng cao ở xã Xuy Xá trên diện tích 50 ha với 200 hộ tham gia.
Để nắm bắt được tập quán sản xuất lúa của địa phương trước khi triển khai mô hình, cán bộ ngành nông nghiệp đã tiến hành điều tra tình hình canh tác và thấy lượng giống sử dụng 0,8-1,0 kg/sào; cấy khi mạ 3-4 lá và số dảnh khi cấy chủ yếu là >2-3 dảnh/khóm, mật độ cấy 20-25 khóm/m2.
Có 48% nông dân được hỏi sử dụng thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) trong canh tác lúa, trong đó 34% số hộ dùng 1 lần/vụ. Có 18% sử dụng thuốc trừ cỏ, 38% sử dụng thuốc trừ ốc, 74% sử dụng hỗn hợp 2 loại thuốc BVTV và 26% hỗn hợp trên 2 loại thuốc BVTV trong 1 lần phun. Như vậy nông dân ở đây cũng đã có nhận thức khá tốt trong việc sử dụng thuốc BVTV.
Cận cảnh lúa trong mô hình. Ảnh: Dương Đình Tường.
Đầu vụ các thiên địch bao gồm kiến ba khoang, bọ rùa, nhện các loại… giữa các ruộng trong mô hình và ngoài mô hình có sự sai khác không đáng kể. Tuy nhiên đến giai đoạn lúa trỗ, ruộng trong mô hình sử dụng thuốc BVTV phun phòng bệnh đạo ôn vẫn giữ được nhiều thiên địch còn ruộng ngoài mô hình có kết hợp thêm thuốc trừ sâu đục thân, khô vằn khiến mật độ thiên địch giảm rõ rệt.
Ruộng trong mô hình bón phân hữu cơ cho số bông/khóm, số hạt/bông, số hạt chắc/bông cao hơn ruộng canh tác theo tập quán, tỷ lệ lép thấp hơn. Cụ thể, ruộng cấy tay canh tác theo tập quán có số hạt chắc/bông thấp hơn (170 hạt/bông), còn ruộng mô hình ứng dụng SRI cải tiến nâng cao đạt 176 hạt/bông.
Tỷ lệ lép ruộng mô hình ứng dụng SRI cải tiến nâng cao thấp nhất là 11,1%, ruộng cấy tay canh tác theo tập quán lép cao hơn (11,9%). Năng suất ruộng trong mô hình đạt 72,9 tạ/ha, ruộng canh tác theo tập quán đạt từ 65,1 tạ/ha, chênh lệch 7,8 tạ/ha (12%).
Hoạch toán kinh tế cho thấy phần chi ruộng mô hình SRI cải tiến nâng cao có chi phí giảm hơn so với tập quán ở phần giống, thuốc BVTV, nước tưới và đặc biệt là công cấy (giảm riêng công cấy 4.170.000 đồng/ha). Mô hình do canh tác theo hướng hữu cơ giảm phát thải nên chi phí phân hữu cơ cao hơn bón phân vô cơ.
Phần thu, ruộng mô hình SRI cấy máy canh tác hướng hữu cơ nên tính giá bán thóc 12.000 đồng/kg cho tổng thu 87.480.000 đồng/ha; ruộng canh tác tập quán tính giá bán thóc thị trường 10.000 đồng/kg cho tổng thu 65.100.000 đồng/ha. Kể cả nếu tính giá thóc như nhau theo thị trường 10.000 đồng/kg thì hiệu quả kinh tế của mô hình SRI kết hợp cấy máy chênh lệch so với cấy tay canh tác theo tập quán vẫn đạt 6.200.000 đồng/ha (tăng 20%).
Bà Lưu Thị Hằng - Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và BVTV Hà Nội cho biết, đô thị hóa khiến diện tích đất nông nghiệp của Thủ đô giảm, ngành nông nghiệp muốn tăng trưởng đòi hỏi phải ứng dụng khoa học kỹ thuật mà SRI cải tiến nâng cao là một trong những giải pháp không chỉ giảm chi phí cấy lúa mà còn giảm phát thải khí nhà kính, đáp ứng được yêu cầu net zero.
Giải pháp này muốn thực hiện được đòi hỏi hệ thống thủy lợi phải tốt để chủ động trong điều tiết nước vào ra. Thêm vào đó cần có chính sách hỗ trợ cho cấy máy để mỗi xã hình thành các tổ dịch vụ hay HTX về mạ khay cấy máy phục vụ cho yêu cầu của sản xuất.
Mô hình SRI cải tiến nâng cao theo hướng hữu cơ giảm phát thải đem lại hiệu quả rõ rệt so với canh tác theo tập quán, cụ thể:
- Tiết kiệm 20% lượng giống, cụ thể ruộng cấy mô hình SRI kết hợp máy cấy lượng giống gieo giảm: ruộng mô hình chỉ cần 0,8 kg/sào (22,2 kg/ha), ruộng tập quán lượng giống sử dụng 1,0 kg/sào (27,8 kg/ha).
- Tiết kiệm ít nhất 2 lần nước tưới/vụ, tương đương giảm chi phí thủy lợi 250.000 đồng/ha.
- Giảm sử dụng thuốc BVTV góp phần bảo vệ sức khỏe người dân và môi trường sinh thái.
- Sử dụng phân hữu cơ sinh học giúp các chất trong đất dễ phân hủy, đồng thời làm cho rễ của cây lúa bám sâu vào đất, làm tăng khả năng hấp thu chất dinh dưỡng của cây lúa, làm cho cây lúa khỏe, tăng khả năng chống chịu sâu bệnh và điều kiện thời tiết bất thuận, ruộng sẽ ít sâu bệnh hơn so với dùng phân hóa học.
- Năng suất cao hơn tập quán 7,8 tạ/ha (tăng 12%).
