Thâm canh lấy đi dinh dưỡng lớn từ đất
Nhiều kết quả nghiên cứu về chất lượng đất nông nghiệp vùng ĐBSCL đã được các chuyên gia công bố tại hội thảo “Giải pháp nâng cao sức khỏe đất trồng trọt phục vụ phát triển nông nghiệp bền vững tại vùng ĐBSCL”. Chương trình do Trung tâm Khuyến nông Quốc gia phối hợp với Sở Nông nghiệp và Môi trường TP Cần Thơ và Câu lạc bộ Chuyên gia nông nghiệp vùng ĐBSCL tổ chức ngày 25/11.
Bà Huỳnh Kim Định - Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông Quốc (đứng) gia định hướng nội dung trao đổi tại hội thảo. Ảnh: Kim Anh.
Ông Nguyễn Quang Hải – Phó Viện trưởng Viện Thổ nhưỡng Nông hóa cho biết, cả nước hiện có khoảng 44% diện tích đất nông nghiệp bị thoái hóa. Trong đó ĐBSCL có tỷ lệ suy thoái đất thấp hơn mặt bằng chung, dao động từ 167.000 - 225.000ha. Đất trồng lúa có 3 loại hình thoái hóa gồm suy giảm độ phì, mặn hóa và phèn hóa.
Theo kết quả quan trắc và theo dõi biến động chất lượng đất mặn trồng lúa vùng ĐBSCL từ năm 1975 đến 2016 và dữ liệu gần đây, ông Hải nhận thấy độ chua của đất ngày càng tăng, hàm lượng kiềm giảm, trong khi độ mặn và hàm lượng clo đều tăng. Hàm lượng đạm, lân ít biến động, nhưng kali lại đang suy giảm rất mạnh.
Tình trạng tương tự cũng xuất hiện trên đất phèn ở vùng Đồng Tháp Mười, Tứ giác Long Xuyên. Ngay cả đất phù sa vốn được xem là giàu dinh dưỡng cũng cho thấy hàm lượng kali liên tục giảm ở vùng phù sa đầu nguồn, trung tâm và ven biển.
Ông Nguyễn Quang Hải – Phó Viện trưởng Viện Thổ nhưỡng Nông hóa đánh giá mức độ suy thoái đất trồng trọt ở ĐBSCL. Ảnh: Kim Anh.
Ngoài tác động của biến đổi khí hậu, theo ông Hải, nguyên nhân chính gây suy thoái đất tại ĐBSCL là quá trình thâm canh đã lấy đi một lượng lớn dinh dưỡng từ đất. Việc sử dụng phân bón những năm qua liên tục tăng (tăng hơn 10 lần trên mỗi ha trong giai đoạn từ 1961 đến 2022). Tại ĐBSCL, nông dân dùng phân đạm ở mức trung bình nhưng lân và kali được dùng khá cao trong cả 3 vụ.
Việc suy giảm độ phì nhiêu đất, PGS.TS Trần Văn Dũng – Khoa Khoa học đất (Trường Nông nghiệp - Đại học Cần Thơ) cảnh báo đang trở thành thách thức lớn cho sản xuất nông nghiệp tại ĐBSCL.
Việc thâm canh 3 vụ lúa liên tục, mất phù sa do hệ thống đê bao khép kín, lạm dụng phân bón hóa học, khai thác tầng đất mặt để san lấp… đã và đang làm chất lượng đất suy thoái nhanh.
Đáng lưu ý, một nghiên cứu dài hạn của các chuyên gia Đại học Cần Thơ cho thấy năng suất lúa giảm trung bình 16,6% chỉ sau 8 năm. Biến đổi này phản ánh tình trạng đất bạc màu và sự phụ thuộc ngày càng lớn vào phân bón hóa học. Bên cạnh đó, đất ngập nước quanh năm khi nông dân canh tác 3 vụ tạo điều kiện yếm khí kéo dài, làm tăng cường độ khử, giảm hoạt động của vi sinh vật.
Đất bạc màu khiến tăng nguy cơ ô nhiễm nguồn nước do rửa trôi phân bón, phát thải khí nhà kính tăng. Ảnh: Kim Anh.
Không chỉ đất lúa, tình trạng suy thoái đất cũng diễn ra mạnh trên đất vườn cây ăn trái lâu năm. Các vườn cam, quýt, măng cụt cho thấy pH giảm từ 5,3 xuống còn 3,4 - 3,9 sau 30 - 40 năm; Ca và Mg trao đổi giảm 40 - 80%, làm giảm hoạt động vi sinh và khả năng hấp thu dinh dưỡng.
PGS.TS Trần Văn Dũng nhấn mạnh, sự suy giảm độ phì nhiêu dẫn đến hệ quả đa chiều, vừa giảm năng suất, chi phí phân bón và thuốc bảo vệ thực vật tăng, lợi nhuận giảm, đe dọa tính bền vững của nông nghiệp. Đồng thời, đất bạc màu làm tăng nguy cơ ô nhiễm nước do rửa trôi phân bón, phát thải khí nhà kính, xói mòn, sạt lở, mặn hóa và phèn hóa.
Giải pháp cải thiện chất lượng đất
Từ những nghiên cứu trên, các chuyên gia đề xuất nhiều nhóm giải pháp nhằm khôi phục sức khỏe đất. PGS.TS Lê Anh Tuấn – nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu (nay là Viện Mê Kông) – Đại học Cần Thơ đề xuất phải có chính sách quản lý nước phù hợp cho toàn vùng. Bởi quản lý nước và công trình thủy lợi liên quan trực tiếp đến sức khỏe đất.
PGS.TS Lê Anh Tuấn đề xuất chính sách quản lý nước phù hợp trước tình trạng suy thoái đất ở vùng ĐBSCL. Ảnh: Kim Anh.
“Hệ thống đê bao 3 vụ và các công trình ngăn mặn vô tình khiến mực nước ngầm duy trì ở mức cao, các vi sinh vật hiếu khí bị thay thế bằng vi sinh vật yếm khí, tạo độc chất hữu cơ và làm giảm chất lượng đất. Đặc biệt, vùng trồng cây ăn trái, hoa màu, cây kiểng… chỉ cần đất ngập nước vài ngày thì khả năng khuếch tán oxy giảm vài ngàn lần, làm chất lượng đất nhanh chóng suy giảm”, PGS.TS Lê Anh Tuấn phân tích.
Một giải pháp chủ lực khác là tăng cường sử dụng phân hữu cơ và các vật liệu cải tạo đất. Theo PGS.TS Trần Văn Dũng, bổ sung hữu cơ giúp tăng năng suất lúa 10 - 25%, cải thiện cấu trúc đất, hạn chế thiếu dinh dưỡng, nhất là trên cây ăn trái.
Bên cạnh đó, cần quản lý phân NPK dựa trên phân tích đất và lá. Việc bón phân theo nguyên tắc "4 đúng", kết hợp phân vô cơ và hữu cơ giúp hạn chế thất thoát và tối ưu hiệu quả sử dụng dinh dưỡng.
Với phân đạm, nên bón chia nhiều lần, khi ruộng ráo và sử dụng các dạng urê chậm tan để giảm thất thoát. Đối với phân lân, cần bón dựa trên ngưỡng tới hạn của từng loại đất, đặc biệt là vùng đất phèn. Phân kali cần được quản lý chặt chẽ thông qua phân tích đất và lá, nhất là trên các cây ăn trái mẫn cảm với sự thiếu hụt kali.
Nghiên cứu chất lượng đất trong phòng thí nghiệm tại Trường Nông nghiệp (Đại học Cần Thơ). Ảnh: Kim Anh.
Trên đất phèn, quản lý nước hợp lý để hạn chế oxy hóa là điều kiện tiên quyết. Rửa phèn đầu vụ, kết hợp bón lân và hữu cơ giúp giảm cố định lân. Việc bón hữu cơ kết hợp vôi đã được chứng minh giúp nâng pH đất từ 0,3 - 0,7 đơn vị và cải thiện năng suất các cây trồng như lúa, màu, khóm.
Giảm thâm canh lúa 3 vụ là giải pháp quan trọng giúp giảm ngộ độc hữu cơ, tăng hoạt động sinh học đất, hạn chế sâu bệnh và nâng cao năng suất vụ lúa sau.
Việc phát triển các mô hình kinh tế phù hợp theo từng nhóm đất như tôm - lúa cho vùng mặn; khóm - mía - rau cho vùng phèn; các mô hình trái cây, lúa - màu cho vùng phù sa… cũng cần được đẩy mạnh trước tình trạng suy thoái đất hiện nay.
