Thuận thiên mùa lũ, sinh kế thoát nghèo
Trên cánh đồng lúa 2 vụ và có thời gian ngập lũ ở xã Phú Thọ (tỉnh Đồng Tháp), trước đây khi vào mùa lũ, người dân thường không có hoạt động gì hoặc chỉ giăng lưới bắt cá theo nhu cầu cá nhân. Vùng nước bị khai thác bởi những người sống bằng nghề khai thác cá chuyên nghiệp, thường sử dụng các ngư cụ không phù hợp, tận diệt nguồn lợi thủy sản như đặt dớn có lưới có mắt nhỏ, xung điện…
Tuy nhiên, những năm gần đây, người dân địa phương này đã chọn cách làm khác biệt, quây lưới giữ cá trong ruộng ngập, chỉ thu cá lớn, thả lại cá nhỏ cho dòng sông, góp phần tái tạo nguồn lợi thủy sản và tạo sinh kế bền vững trong mùa lũ. Mô hình thuận thiên, sinh kế giúp thoát nghèo trên cánh đồng mùa lũ.
Mô hình thuận thiên, sinh kế giúp thoát nghèo trên cánh đồng mùa lũ. Ảnh: Minh Sáng.
Thay vì đê bao làm lúa vụ 3, nhiều hợp tác xã đã chuyển sang làm nông nghiệp sinh thái: lúa - cá, lúa - sen,... hay mô hình trữ cá mùa nước nổi. Cách làm thuận theo tự nhiên này không chỉ giúp rửa trôi tồn dư các loại hóa chất trên cánh đồng, bồi đắp phù sa mà còn tạo sinh kế an toàn, giúp tăng thêm thu nhập cho người dân.
Người dân ĐBSCL quây lưới giữ cá trong ruộng ngập, chỉ thu cá lớn, thả lại cá nhỏ. Ảnh: Minh Sáng.
Ba năm trước, khi nguồn cá tự nhiên dần cạn, Hợp tác xã Sản xuất Nông nghiệp sinh thái Quyết Tiến (xã Phú Thọ, Đồng Tháp) đã chọn cách xả lũ vào đồng ruộng, trữ cá mùa nước nổi kết hợp làm du lịch sinh thái. HTX bắt đầu thí điểm mô hình trữ cá trong ô bao 18,3 ha. WWF Việt Nam hỗ trợ ban đầu giống cá mè, kỹ thuật, tuần tra và tập huấn bảo vệ nguồn lợi thủy sản.
Mùa đầu tiên, bà con thu được từ 4 đến 5 tấn cá tự nhiên, cho doanh thu 120 - 150 triệu đồng, lợi nhuận ghi nhận 2-3 triệu đồng/ha. Năm nay, diện tích được mở rộng lên 170 ha, gần gấp 10 lần. Bà con chuẩn bị xuồng, lưới, đăng, vèo để đón cá tự nhiên theo dòng nước vào ruộng; đồng thời thả thêm 300 kg cá mè vinh, mè cám để bổ sung nguồn lợi. Khi nước ngập khoảng 1m, rơm rạ phân hủy tạo nguồn thức ăn dồi dào, cá sinh trưởng mạnh.
Ông Nguyễn Minh Tuấn, Giám đốc HTX Quyết Tiến cho biết: “Mô hình không chỉ giúp tăng thu nhập mùa lũ mà còn nâng cao ý thức bảo vệ thủy sản. Hợp tác xã chúng tôi đã treo biển cấm khai thác trái phép, tuần tra thường xuyên, tập huấn Luật Thủy sản cho hội viên, xây vèo tạm để nuôi cá nhỏ chờ giá tốt”.
Theo ông Tuấn, đến tháng 10 âm lịch, khi nước lũ rút, nông dân vệ sinh đồng ruộng để gieo sạ vụ lúa mới thì bắt đầu thu hoạch cá. Mô hình đã tạo thêm việc làm, tăng sinh kế, tăng thu nhập cho người dân trong mùa lũ. Với sự hỗ trợ từ WWF, HTX đã cải tạo kênh bao quanh một phần diện tích ruộng để làm nơi vèo cá khi còn nhỏ, trữ cá khi chưa đến kích cỡ thu hoạch hoặc chờ giá tốt nhằm tối đa lợi nhuận.
Là đơn vị đang đồng hành, hỗ trợ nông dân triển khai nhiều mô hình nông nghiệp sinh thái ở tỉnh Long An (nay là Tây Ninh), ông Nguyễn Công Toại, Giám đốc Khu bảo tồn đất ngập nước Láng Sen cho biết, các mô hình nông nghiệp sinh thái đã chứng minh hiệu quả kinh tế lẫn môi trường.
Mô hình lúa mùa nổi mang lại thu nhập ổn định và tái tạo hệ sinh thái bằng mô hình sen - cá cho lợi nhuận từ 32 đến 40 triệu đồng/ha, dù thời gian kéo dài hơn. Mô hình trữ cá mùa lũ kết hợp làm khô, mắm OCOP đem lại lợi nhuận cho người dân trên 10 triệu đồng/ha. Đây là những mô hình phù hợp với tinh thần Nghị quyết 120/NQ-CP của Chính phủ về phát triển ĐBSCL theo hướng “thuận thiên”.
Bảo vệ nguồn lợi thủy sản cho nguồn thu hấp dẫn
Mô hình trữ cá kết hợp khai thác du lịch trải nghiệm mùa nước nổi được triển khai nhằm nâng cao nhận thức của người dân trong việc sử dụng phương tiện khai thác và bảo vệ nguồn lợi thủy sản đúng quy định. Mô hình cũng hạn chế đáng kể tình trạng dớn mắt nhỏ, xung điện, những hình thức bị xem là khai thác IUU nội địa (khai thác bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định).
Mô hình trữ cá kết hợp khai thác du lịch trải nghiệm mùa nước nổi. Ảnh: Minh Sáng.
Giám đốc Khu bảo tồn đất ngập nước Láng Sen cũng đánh giá mô hình thuận thiên này góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, giảm hóa chất nông nghiệp và tạo sinh kế ổn định trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, khó khăn lớn nhất hiện nay là đầu ra bấp bênh, cần phải xây dựng thị trường cho sản phẩm thuận thiên.
Ông Vinod Ahuja, Trưởng đại diện FAO tại Việt Nam nhận định: “Nhu cầu sản phẩm sinh thái, bền vững đang tăng mạnh tại Việt Nam và thế giới. Tuy nhiên, có thị trường không đồng nghĩa bán được, phải đầu tư vào chuỗi giá trị, truy xuất nguồn gốc và quảng bá. Trên thế giới, thị trường nông sản sinh thái đạt 135 tỷ USD, cao gấp đôi kim ngạch xuất khẩu nông - lâm - thủy sản Việt Nam năm 2023”.
Theo ông Ahuja, cần đẩy mạnh chuyển đổi số, rút ngắn chuỗi cung ứng, kết nối trực tiếp người sản xuất, người tiêu dùng. Đồng thời, đẩy mạnh chế biến nhằm đa dạng sản phẩm, nâng giá trị và tăng sức cạnh tranh.
Một điểm chung ở các mô hình sinh thái là thuận thiên để bảo vệ dòng cá đồng, nông dân không tận diệt, chỉ khai thác khi cá đạt kích cỡ, thả lại cá nhỏ ra tự nhiên, bảo vệ tuyến sinh sản tự nhiên của cá đồng. Đây là giải pháp căn cơ để khôi phục nguồn lợi thủy sản, giảm khai thác bất hợp pháp và hướng người dân đến sinh kế lâu dài, ít rủi ro hơn so với nghề đánh bắt truyền thống.
Việc người dân đầu nguồn miền Tây cùng nhau xả lũ, trữ cá, tái tạo nguồn lợi tự nhiên cho thấy sự thay đổi mạnh mẽ trong tư duy sản xuất, từ khai thác tận thu sang thuận thiên, bảo tồn và khai thác bền vững. Khi cá nhỏ được trả về sông, nguồn lợi thủy sản không chỉ được phục hồi mà còn mở ra một mô hình kinh tế mới, giúp người dân ổn định thu nhập, bảo vệ hệ sinh thái và thích ứng tốt hơn với biến đổi khí hậu. Đó chính là cách người dân đầu nguồn đang gìn giữ “tài sản tự nhiên” quý giá của Đồng Tháp Mười để mùa nước nổi mãi là mùa trù phú…
Ông Nguyễn Minh Tuấn, Giám đốc Hợp tác xã Sản xuất Nông nghiệp sinh thái Quyết Tiến (xã Phú Thọ, Đồng Tháp). Ảnh: Minh Sáng.
Ông Nguyễn Minh Tuấn, Giám đốc HTX Sản xuất Nông nghiệp sinh thái Quyết Tiến cho biết: "Từ khi triển khai mô hình trữ cá mùa lũ, nhiều loài cá đồng vốn vắng bóng nay đã xuất hiện trở lại. Khu vực bao lưới trở thành ‘vùng sinh sản an toàn’, giúp tái tạo đa dạng sinh học trên đồng ruộng. Công tác tuần tra, bảo vệ nghiêm ngặt của các thành viên HTX đã hạn chế tối đa khai thác trái phép".
Sau khi thực hiện mô hình trữ cá mùa lũ, có những loại cá đồng từ lâu không thấy thì nay đã xuất hiện trở lại. Hơn nữa, mô hình trữ cá mùa lũ đang góp phần bảo vệ sự đa dạng sinh học cho đồng ruộng. Khu vực được bao lưới trở thành một ‘vùng an toàn’ cho các loài cá sinh sôi, phát triển. Việc tuần tra, bảo vệ của các thành viên đã hạn chế tối đa tình trạng khai thác trái phép.
