Cây dừa từ lâu đã là biểu tượng nông nghiệp đặc trưng của vùng ĐBSCL. Không chỉ mang lại giá trị kinh tế cao, dừa còn gắn liền với sinh kế, văn hóa và khả năng thích ứng trước môi trường khắc nghiệt của người dân miền Tây. Trong bối cảnh nhu cầu sản phẩm dừa ngày càng tăng, biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp và áp lực tái canh lớn, việc ứng dụng khoa học công nghệ trong nhân giống, canh tác và chế biến đang mở ra hướng phát triển bền vững cho ngành hàng quan trọng này.
Cây dừa là biểu tượng của nông nghiệp ĐBSCL. Ảnh: Viện dừa ĐBSCL.
Theo Thạc sỹ Nguyễn Ngọc Trai (Viện Dừa ĐBSCL), cây dừa hiện được trồng ở 93 quốc gia và được xem là “cây của sự sống” nhờ khả năng thích nghi cao với điều kiện khô hạn, xâm nhập mặn cùng tính đa dụng. Đặc biệt, cây dừa có thể sinh trưởng tốt trong điều kiện nước và dinh dưỡng hạn chế, hấp thụ trung bình 24,1 tấn CO₂/ha/năm, góp phần quan trọng trong việc giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu.
Ông Trai cho biết, dừa là cây đòi hỏi đất có hàm lượng chất hữu cơ cao, giàu khoáng đa - trung - vi lượng, tơi xốp và thoát nước tốt để tránh úng rễ, đồng thời vẫn duy trì độ ẩm cần thiết. Đây là điều kiện sinh thái thuận lợi giúp dừa phát triển bền vững, cho năng suất ổn định và ít chịu tác động của môi trường. ĐBSCL với đặc điểm thổ nhưỡng phù hợp và vùng trồng tập trung lớn hiện là khu vực đóng góp chủ lực cho sản lượng và kim ngạch xuất khẩu dừa của cả nước.
Đại học Trà Vinh nghiên cứu thành công dừa sáp cấy phôi, cấy mô giúp nâng cao tỷ lệ cho trái sáp, mở rộng diện tích dừa sáp Vĩnh Long. Ảnh: Minh Đảm.
Nhiều năm qua, các viện, trường và doanh nghiệp trong nước đã đạt được những thành tựu nổi bật trong chọn tạo giống dừa, đặc biệt với ba nhóm giống chính là dừa lấy dầu, dừa uống nước và dừa sáp. Tuy vậy, phương pháp nhân giống truyền thống vẫn tồn tại nhiều hạn chế như thời gian sinh trưởng dài, khó nhân nhanh và chất lượng giống không đồng đều do nông dân tự để giống. Điều này làm năng suất không ổn định và khó đáp ứng nhu cầu tái canh ngày càng lớn.
Để giải quyết bài toán này, nhiều công nghệ hiện đại đã được ứng dụng. Nổi bật nhất là công nghệ sinh học phân tử phục vụ chọn giống, kỹ thuật lai tạo tiên tiến, đặc biệt là công nghệ vi nhân giống như nuôi cấy mô, nuôi cấy phôi. Đây là bước đột phá giúp nhân nhanh số lượng lớn cây giống chất lượng cao, đồng nhất và giữ nguyên đặc tính tốt từ cây mẹ.
Trong đó, dừa sáp Trà Vinh - giống dừa đặc sản và quý hiếm là minh chứng rõ rệt cho thành công của khoa học công nghệ Việt Nam. Viện Nghiên cứu Dầu và Cây có dầu là đơn vị đầu tiên nhân giống dừa sáp bằng phương pháp nuôi cấy phôi hữu tính với tỷ lệ thành công hơn 60%. Tiếp đó, Trường Đại học Trà Vinh đã cải tiến quy trình qua đề tài cấp Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn giai đoạn 2017 - 2022, nâng tỷ lệ thành công lên 63% và thương mại hóa cây giống từ năm 2011. Nhờ đó, diện tích dừa sáp được mở rộng, năng suất cải thiện rõ rệt với tỷ lệ trái sáp đạt từ 85 - 95%.
Bên cạnh nghiên cứu giống, công tác đánh giá thổ nhưỡng cũng được chú trọng. Khảo sát 200 mẫu đất trồng dừa tại Vĩnh Long cho thấy phần lớn đất có pH trung bình 7,2, phù hợp với khả năng hấp thụ dinh dưỡng của cây dừa. Tuy nhiên, hàm lượng đạm lại khá thấp, đòi hỏi nông dân cần điều chỉnh lượng phân bón và kỹ thuật chăm sóc để nâng cao năng suất và chất lượng vườn dừa.
Vườn dừa sáp giống trong khuôn viên Đại học Trà Vinh. Ảnh: Minh Đảm.
Cùng với giống và kỹ thuật canh tác, chế biến sâu được xem là chìa khóa nâng cao giá trị cho ngành hàng dừa Việt Nam. Nhu cầu toàn cầu đối với các sản phẩm từ dừa như dầu dừa, nước dừa, than hoạt tính, mỹ phẩm và thực phẩm chức năng không ngừng tăng. Riêng dừa sáp với phần cơm đặc dẻo có tiềm năng chế biến thành nhiều sản phẩm cao cấp, từ thực phẩm đến dược liệu.
Hiện nhiều viện, trường đã tập trung nghiên cứu chiết tách hợp chất sinh học, cải tiến công nghệ sau thu hoạch và hỗ trợ doanh nghiệp thương mại hóa sản phẩm. Điều này góp phần mở rộng thị trường, nâng cao thu nhập cho người trồng dừa và giảm sự phụ thuộc vào xuất khẩu nguyên liệu thô.
Từ những phân tích và kết quả nghiên cứu, Viện Dừa ĐBSCL đề xuất 6 nhóm định hướng chiến lược nhằm phát triển toàn diện ngành dừa trong thời gian tới. Thạc sĩ Nguyễn Ngọc Trai cho rằng cần ưu tiên ứng dụng công nghệ sinh học trong chọn tạo giống dừa chất lượng cao, thích ứng với biến đổi khí hậu và xâm nhập mặn, đặc biệt với ba nhóm giống chủ lực.
Song song đó, tăng cường nghiên cứu bệnh hại trên dừa theo hướng an toàn sinh học, đảm bảo sản xuất ổn định. Đẩy mạnh nghiên cứu chế biến sâu, chiết tách hoạt chất sinh học để nâng cao giá trị kinh tế. Đồng thời hỗ trợ doanh nghiệp thương mại hóa sản phẩm từ dừa và dừa sáp. Phát triển nông nghiệp tuần hoàn, tận dụng phụ phẩm dừa làm phân hữu cơ hoặc sản phẩm giá trị gia tăng. Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong theo dõi sâu bệnh, dự báo môi trường và quản lý vườn dừa thông minh.
