Chăn nuôi bò sữa cần 'đi bằng hai chân' để vực dậy đà tăng trưởng

Cần doanh nghiệp làm bệ đỡ

Bò sữa từng được coi là “ngành hàng ngôi sao” của chăn nuôi, với những giai đoạn tăng trưởng hai con số. Nhưng từ 2020, đà đi lên ấy bắt đầu chậm lại, thậm chí có dấu hiệu suy giảm, đặc biệt ở khu vực nông hộ.

Tại Tọa đàm “Thực trạng và giải pháp khôi phục, phát triển đàn bò sữa” sáng 23/9, ông Nguyễn Xuân Dương, Chủ tịch Hội Chăn nuôi Việt Nam cho rằng, nếu không điều chỉnh kịp thời, ngành khó đạt được mục tiêu đã đề ra trong Chiến lược phát triển chăn nuôi đến 2030, tầm nhìn 2045.

Giai đoạn 2010 - 2015, đàn bò sữa trong nước từng tăng trưởng bình quân 15,4%/năm, sản lượng sữa tăng tới 17,7%/năm. Nhưng từ 2015 - 2020, mức tăng đã giảm một nửa và giai đoạn 2020 - 2024 chỉ còn 0,4%/năm. Trong khi đó, năng suất lại cải thiện rõ rệt, từ 5 tấn/con/chu kỳ lấy sữa lên trên 7 tấn, đưa Việt Nam trở thành nước có năng suất bò sữa cao nhất khu vực.

Yếu tố giúp năng suất bò sữa tăng mạnh một phần do các công ty lớn như TH, Vinamilk đã nâng trình độ thâm canh, nông hộ rút dần khỏi cuộc chơi cùng sự tăng mạnh của nhập khẩu. Lượng sữa bột và sản phẩm từ sữa vào Việt Nam tăng bình quân 8 - 12% mỗi năm, có năm tới 20%. Thị trường phát triển quá nóng khiến sữa tươi nguyên liệu trong nước khó cạnh tranh.

Covid-19 càng đẩy chi phí sản xuất tăng cao, trong khi doanh nghiệp không mặn mà thu mua khiến nông hộ lao đao. Thêm vào đó, nhiều hộ chăn nuôi chỉ đạt sản lượng sữa 13 - 15 lít/con/ngày, kém xa mức 30 - 40 lít của các trang trại lớn, lại thiếu dịch vụ thú y chuyên biệt, dẫn tới tình trạng bò bệnh phải bán tháo.

Ông Lương Duy Toản, Tổng Giám đốc Công ty Hồ Toản - đơn vị nuôi 2.000 con bò sữa tại Tuyên Quang cho biết, giá thu mua sữa nguyên liệu hiện chỉ khoảng 13.000 - 14.000 đồng/lít, trong khi Thái Lan, Malaysia là khoảng 20.000 đồng. “Mỗi lít sữa nông dân chỉ lãi 1.000 đồng, quá thấp so với vốn bỏ ra để đầu tư vài chục con bò sữa", ông Toản bày tỏ. 

Để vực dậy đàn bò, ông Nguyễn Xuân Dương nêu 5 giải pháp. Trước hết là tìm đầu ra cho sản phẩm sữa, xây dựng lợi thế cạnh tranh rõ ràng cho sữa Việt Nam. Thứ hai, ngành cần “đi bằng hai chân” - chăn nuôi tập trung song hành với nông hộ chuyên nghiệp quy mô 30 - 50 con.

Thứ ba là gắn chặt nông dân với doanh nghiệp chế biến. “Một con bò mỗi ngày cho 20 lít sữa, không có doanh nghiệp tiêu thụ thì để sữa ở đâu. Vì thế doanh nghiệp chính là bệ đỡ”, ông Dương nói. Thứ tư là tận dụng nguồn phế phụ phẩm trong nông nghiệp làm thức ăn để giảm chi phí. Cuối cùng là cần đặt sự phát triển bò sữa trong chiến lược tổng thể, với sự vào cuộc của Bộ Công Thương, Bộ Y tế cùng các bộ ngành liên quan, đây là nhiệm vụ cấp bách.

Theo thống kê năm 2024, bình quân Việt Nam mới có 3,3 con bò sữa/1.000 dân, bằng một nửa Đài Loan, Hàn Quốc; bằng 1/3 so với Thái Lan và Nhật Bản; 1/4 so với Israel và thua xa Hà Lan - quốc gia có tới 86 con bò/1.000 dân. Theo mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam tự chủ được khoảng 60% nguyên liệu sữa tươi, đến 2045 người dân tiêu thụ 100 kg sữa/người/năm. Mục tiêu này sẽ rất khó đạt nếu không có những bước đi mạnh mẽ.

Ông Dương khẳng định, khôi phục đàn bò sữa không thể nóng vội. "Gia cầm mất một năm, lợn 3 đến 5 năm nhưng bò sữa phải hàng chục năm mới có thể khôi phục", ông phân tích. Nuôi bò sữa không chỉ là câu chuyện con giống hay chuồng trại mà là sự kết hợp của vốn, công nghệ, quản lý, thị trường và chính sách.

Tập trung nhiều hơn vào năng suất 

Đàn bò sữa Việt Nam không giảm đi, nhưng tốc độ tăng trưởng đang chậm lại thấy rõ, đó là nghịch lý. Theo ông Phạm Kim Đăng, Phó Cục trưởng Cục Chăn nuôi và Thú y, khung pháp lý cho chăn nuôi hiện nay đã khá đầy đủ với 5 đề án phát triển, Nghị định 106 và Luật Đất đai sửa đổi đã dành đất cho chăn nuôi tập trung. Đặc biệt bò sữa còn là ngành hiếm hoi đã hình thành chuỗi liên kết từ sản xuất, thu mua đến chế biến, phân phối.

Ông Đăng nhìn nhận, khoảng cách giữa chính sách và thực tiễn còn lớn. Các hộ nhỏ lẻ nuôi bò sữa đang giảm nhanh, trong khi doanh nghiệp muốn mở rộng lại vướng rào cản đất đai. Ở cấp địa phương, không ít nơi vẫn lúng túng khi xác định thế nào là chăn nuôi tập trung. Việc TP.HCM giảm đàn bò sữa vì thế cũng dễ hiểu, bởi đất được ưu tiên cho phát triển hạ tầng và kinh tế đô thị.

Nhu cầu thị trường là một sức ép khác. Các doanh nghiệp lớn cần nguồn nguyên liệu ngày càng nhiều, nhưng người chăn nuôi trong nước không dễ đáp ứng cả về chất lẫn số lượng. Do đó, thay vì dồn lực để tăng số lượng, ông Đăng khuyến nghị nên đặt trọng tâm vào năng suất. “Chúng ta bị giới hạn về đất đai, không thể cứ mở rộng đàn bằng mọi giá. Nâng cao năng suất từ giống tốt, quản lý đàn hiệu quả sẽ thực tế hơn so với chạy theo số lượng”, ông phân tích.

Công tác giống đã ghi nhận một số tiến bộ. Bò HF trong nước có kết quả chọn tạo tốt, song việc nhân rộng và quản lý chất lượng giống vẫn cần tổ chức lại bài bản hơn. Bên cạnh đó, trên thị trường, người tiêu dùng chưa phân biệt rõ giữa sữa tươi tiệt trùng và sữa hoàn nguyên. Giải pháp là đẩy mạnh tuyên truyền để người dân hiểu rõ, từ đó tạo sự minh bạch và công bằng cho thị trường.

Chăn nuôi bò sữa đã đứng vững trước nhiều biến động, nhưng để phát triển bền vững, theo ông Đăng cần tổ chức lại các nhóm hộ chăn nuôi theo hướng bài bản, đủ điều kiện đáp ứng tiêu chuẩn ngày càng khắt khe của doanh nghiệp và thị trường.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang tổng hợp ý kiến địa phương để điều chỉnh lại mục tiêu và định hướng phát triển ngành bò sữa cho sát thực tiễn. “Không phải cứ nâng tổng đàn mới là phát triển. Cần tập trung vào năng suất, hiệu quả, đồng thời tháo gỡ cơ chế đất đai cho doanh nghiệp và củng cố liên kết chuỗi với nông hộ. Có như vậy ngành bò sữa mới đi đúng quỹ đạo", ông Đăng nhấn mạnh.

Ông cũng cho rằng ngoài bò sữa, gia súc ăn cỏ nói chung sẽ tiếp tục được ưu tiên trong chính sách phát triển chăn nuôi, bởi đây là ngành gắn với an sinh và sinh kế nông dân.

Tuy nhiên, xu hướng người trẻ không mặn mà với nông nghiệp vẫn đang diễn ra ngày một mạnh mẽ, không chỉ ở Việt Nam mà cả những nước phát triển, nơi phần lớn trang trại bò sữa chỉ còn người già trụ lại. Đó là bài toán dài hạn cho cả nguồn nhân lực và chính sách hỗ trợ nếu muốn ngành bò sữa phát triển ổn định trong những thập kỷ tới.

Ông Ngô Minh Hải, Chủ tịch HĐQT Tập đoàn TH cho rằng, việc tăng đàn bò sữa là xu hướng tất yếu để hình thành chăn nuôi tập trung và đảm bảo hiệu quả kinh tế. Tuy nhiên với nông hộ nhỏ lẻ, rào cản về vốn và lao động khiến mục tiêu này khó đạt.

Theo ông Hải, Việt Nam có thể linh hoạt mục tiêu 500.000 con bò sữa, bởi nếu phát triển được giống tốt, năng suất hơn 30 lít sữa/con/ngày thì chỉ cần khoảng 350.000 con cũng đủ đáp ứng nhu cầu sữa nguyên liệu. Điều quan trọng là nâng cao chất lượng.