Nhiều thách thức
Biến đổi khí hậu, thay đổi thị hiếu tiêu dùng và yêu cầu cao về an toàn thực phẩm đang đặt ra những thách thức chưa từng có cho nông nghiệp ĐBSCL. Tại hội thảo "Khoa học quốc gia về nông nghiệp bền vững - AFS 2025 và thực tiễn vùng ĐBSCL" vừa tổ chức tại Trường Đại học Tiền Giang (tỉnh Đồng Tháp), các chuyên gia đã đưa ra nhiều giải pháp đột phá. Riêng đối với Đồng Tháp, các nhà khoa học khuyến nghị tỉnh cần lấy nông dân làm trung tâm và công nghệ làm động lực.
Phòng cấy phôi giống cây trồng của Hợp tác xã Nông nghiệp công nghệ cao Kim Phát (xã An Thạnh Thủy, tỉnh Đồng Tháp). Ảnh: Minh Đảm.
PGS.TS Võ Ngọc Hà, Hiệu trưởng Trường Đại học Tiền Giang nhấn mạnh: “Nông nghiệp là ngành kinh tế chủ lực của vùng ĐBSCL nói chung trong đó có Đồng Tháp, nhưng chúng ta đang phải đối mặt với những thách thức chưa từng có, biến đổi khí hậu, suy thoái tài nguyên đất – nước, ô nhiễm môi trường, mất cân bằng hệ sinh thái và áp lực dân số ngày càng gia tăng”.
Thực tế, biến đổi khí hậu đang làm thay đổi hoàn toàn hệ sinh thái canh tác. TS Huỳnh Kim Định, Phó Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) dẫn chứng: Nhiều năm gần đây, hạn hán và xâm nhập mặn kéo dài 3 - 4 tháng, lấn sâu 70 - 80 km vào nội đồng khiến hàng chục nghìn ha lúa bị ảnh hưởng. Một số vùng không thể duy trì lúa 3 vụ, buộc phải chuyển sang mô hình canh tác khác.
Không chỉ đối mặt với thiên tai, nông nghiệp còn chịu áp lực từ sự thay đổi thị hiếu tiêu dùng. Khách hàng, đặc biệt là thị trường xuất khẩu ngày càng yêu cầu cao về tính minh bạch, an toàn thực phẩm, giảm phát thải carbon và có chứng nhận quốc tế. Đây là rào cản với sản xuất nhỏ lẻ nhưng cũng mở ra cơ hội cho mô hình nông nghiệp hữu cơ, sinh thái, tuần hoàn.
Công đoạn tách cây con trong nhân giống khóm MD2 bằng phương pháp cấy mô. Ảnh: Minh Đảm.
Đối với tỉnh Đồng Tháp (mới), sau khi sáp nhập Tiền Giang với Đồng Tháp, tỉnh có lợi thế về vùng nguyên liệu và điều kiện sinh thái đa dạng từ nước ngọt tới nước lợ. Một trong những điểm nhấn nổi bật trong kết quả sản xuất nông nghiệp 6 tháng đầu năm là toàn tỉnh có 2.433 mã vùng trồng được xác lập với tổng diện tích đạt 217.589 ha; 541 cơ sở nuôi đối tượng chủ lực được cấp giấy xác nhận (mã số ao nuôi) với diện tích trên 1.965 ha mặt nước, chiếm 45,8% diện tích mặt nước nuôi.
Đến nay, toàn tỉnh có hơn 12.060 ha cây trồng, trên 2,054 triệu con gia súc, gia cầm được chứng nhận sản xuất theo GAP, hữu cơ… Song song đó, Đồng Tháp vẫn phải giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường, thiếu liên kết chuỗi.
Giải pháp khoa học công nghệ cho nông nghiệp xanh
Về hướng đi mới cho cây lúa tỉnh Đồng Tháp, TS Nguyễn Thị Lang (Viện Nghiên cứu Nông nghiệp Công nghệ cao ĐBSCL (HATRI) cho rằng cần đáp ứng 4 tiêu chí là phát thải khí nhà kính thấp, chống chịu hạn - mặn, kháng sâu bệnh và năng suất cao.
TS Lang cho biết, bà nghiên cứu giải pháp chồng gen cho cây lúa từ nguồn lúa hoang và một số giống lúa trong và ngoài nước đáp ứng khả năng chống chịu mặn, chịu hạn và thích ứng với biến đổi khí hậu. Những "giống lúa thông minh” này không chỉ đảm bảo năng suất mà còn có hàm lượng dinh dưỡng cao, đáp ứng yêu cầu thị trường.
Đại biểu tham quan sản phẩm khóm cấy mô MD2 của Hợp tác xã Nông nghiệp công nghệ cao Kim Phát (xã An Thạnh Thủy, tỉnh Đồng Tháp). Ảnh: Minh Đảm.
Việc lựa chọn giống không đơn thuần là “thay hạt” mà còn là chiến lược sinh kế lâu dài. TS Lang đề xuất Đồng Tháp cần thí điểm nhiều mô hình luân canh lúa - sen, lúa - tôm… giúp cải tạo đất, tiết kiệm nước và tăng thu nhập.
Nhiều mô hình canh tác lúa giảm phát thải đã chứng minh hiệu quả rõ rệt tại Tháp Mười, Cao Lãnh, Gò Công Tây… như quy trình “1 phải 5 giảm”, tưới ngập - khô xen kẽ (AWD), sử dụng phân bón thông minh, quản lý sâu bệnh bằng giải pháp sinh học. Các giải pháp này giúp giảm đáng kể khí mê-tan (CH₄) và nitơ oxit (N₂O), đồng thời tiết kiệm chi phí sản xuất.
Tại hội thảo, GS.TS Lê Văn Vàng, Hiệu trưởng Trường Nông nghiệp (thuộc Đại học Cần Thơ) đã giới thiệu phương pháp quản lý côn trùng bằng pheromone sinh học thay thế thuốc hóa học. Cách này an toàn cho môi trường, không để lại tồn dư hóa chất trên gạo và đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu.
TS Ngô Đắc Thuần (Trường Đại học Tiền Giang) đề xuất áp dụng công nghệ AI kết hợp cảm biến và phân tích dữ liệu theo thời gian thực để cảnh báo sớm dịch hại trên lúa và cây ăn trái. “Với hệ thống này, nông dân có thể biết chính xác thời điểm có nguy cơ bùng phát sâu bệnh, từ đó xử lý kịp thời”, TS Thuần cho biết.
Nông dân là trung tâm, liên kết vùng là chìa khóa
Để các giải pháp phát huy hiệu quả thực chất, các nhà khoa học cho rằng nông dân phải là trung tâm của quá trình chuyển đổi. Nhiều nghiên cứu khoa học khẳng định nông dân giữ vai trò trung tâm trong quá trình phát triển nông nghiệp bền vững, cần sự thay đổi tư duy từ sản xuất cái mình có sang sản xuất cái thị trường cần. Họ cần được đào tạo về kinh tế nông nghiệp, chuyển đổi số, marketing nông sản và liên kết hợp tác xã. Cần đào tạo nông dân thành những “doanh nhân nông nghiệp”, chủ động điều phối sản xuất và tạo giá trị gia tăng.
Mô hình canh tác lúa phát thải thấp trong Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp của Bộ Nông nghiệp và Môi trường triển khai tại tỉnh Đồng Tháp. Ảnh: Minh Đảm.
Do đó, liên kết vùng được xem là chìa khóa để giải quyết bài toán quy mô và tính bền vững. Các giải pháp bao gồm chia sẻ nguồn nước, quy hoạch vùng sản xuất tập trung, phát triển hạ tầng logistics, kho lạnh và chế biến sâu, mở rộng chứng nhận OCOP, VietGAP và truy xuất nguồn gốc, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư công nghệ cao và mở rộng tín dụng xanh, quỹ phát triển nông nghiệp tuần hoàn.
Phát triển nông nghiệp bền vững trong bối cảnh hiện nay không còn là lựa chọn mà là con đường tất yếu để bảo đảm sinh kế cho người dân, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia và hội nhập toàn cầu.
Đồng Tháp cần tiên phong trong cách tiếp cận mới, lấy nông dân làm trung tâm, công nghệ làm động lực và thị trường làm định hướng. Từ những mô hình ban đầu ở Đồng Tháp, các nhà khoa học kỳ vọng sẽ nhân rộng ra toàn vùng ĐBSCL, hướng tới nền nông nghiệp xanh, thông minh và phát thải thấp.
Theo ông Lê Hà Luân, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Đồng Tháp, 6 tháng đầu năm 2025, tỉnh tiếp tục phát triển nông nghiệp theo hướng công nghệ cao, chú trọng nông nghiệp thông minh, thích ứng biến đổi khí hậu.
Điển hình như ứng dụng 6 hệ thống giám sát sâu rầy thông minh tại các vùng trọng điểm sản xuất lúa bằng công nghệ để theo dõi côn trùng vào bẫy đèn; ứng dụng công nghệ trong chăn nuôi; thực hiện công tác cấp và quản lý mã số vùng trồng; tiếp tục triển khai các chương trình, dự án, đề tài khoa học công nghệ liên quan đến ứng dụng công nghệ cao vào sản xuất nông nghiệp.
