Thiên nhiên được cả loài người kính ngưỡng với danh xưng và vị thế của một người Mẹ. Bằng ân sủng và sự bao dung lớn lao của người Mẹ ấy, muôn loài cùng thân ái cư ngụ trong chu trình “sinh - trụ - hoại - diệt” bất tận.
Trên địa đồ phía Bắc của Việt Nam, dãy núi đá vôi mang tên Tam Điệp - cái tên gắn với “phòng tuyến” quân sự nổi tiếng vào thế kỷ 17 - chạy từ “miền thượng” đổ về xuôi, rồi như chầm chậm trồi lên ở vào khoảng nửa cuối châu thổ sông Hồng, không xa là mênh mông Đông Hải.
Mẹ thiên nhiên đã hào phóng ban tặng cho dãy núi này đặc điểm cấu tạo điển hình Karst. Hình thái địa chất ấy, cùng với khí hậu nhiệt đới gió mùa, rất tự nhiên trở nên một cuộc phối ngẫu đẹp đẽ, sản sinh ra “một người con” trong tướng mạo mang tên rừng mưa nhiệt đới thường xanh điển hình - Cúc Phương là một báu vật!
Cúc Phương trở thành Vườn quốc gia đầu tiên của Việt Nam. Ảnh: Văn Nguyễn.
Và để rồi, giữa những ngày tháng ác liệt của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, ngày 7/7/1962, Thủ tướng Chính phủ ký quyết định thành lập “khu rừng cấm Cúc Phương”, tiền thân của Vườn quốc gia Cúc Phương ngày nay.
Sự kiện lịch sử này xác lập vai trò đa dụng của rừng trong quá trình phát triển bền vững của đất nước. Và cũng từ đó, Cúc Phương trở thành Vườn quốc gia đầu tiên của Việt Nam, một trong những Vườn quốc gia thành lập sớm ở khu vực.
Báu vật xanh xứ Mường
Cũng như các cánh rừng khác, thiên nhiên Cúc Phương tự nuôi nấng mình, tự tích cóp vốn lưng để hóa nên giàu có. Ấy là sự đa dạng sinh học với hàng ngàn loài động, thực vật, đã và đang hút hồn giới khoa học trong nước và quốc tế. Ấy là cảnh quan hùng vĩ và tráng lệ trên địa hình Cat-tơ còn cất giấu nhiều bí ẩn chờ khám phá. Ấy là những dấu tích cổ sinh học và khảo cổ, minh chứng thuyết phục về quá trình biển thoái cách đây hàng trăm triệu năm và những đấng tiên tổ Việt Mường đã “sinh cơ lập nghiệp” từ hàng chục ngàn năm về trước.
Dưới góc độ địa văn hóa - tự nhiên - lịch sử, kho báu từ “thuở hồng hoang” này như một viên bích ngọc long lanh, trang hoàng và che chở những miền địa linh từng là kinh đô trong lịch sử dân tộc Việt.
Đây, non nước Trường Yên như một bức tranh thủy mặc mê hoặc lòng người. Đây, thâm nghiêm chốn triều quan các đời Đinh - tiền Lê dậy sông vang núi. Kia, Tây Đô với tòa thành đá nguy nga của họ Hồ, cùng những khát vọng rời sông lấp bể.
Với hệ giá trị được coi như một báu vật xanh ấy, hơn sáu mươi năm qua, Cúc Phương luôn được Đảng, Nhà nước, các cấp, các ngành, các tổ chức quốc tế dành cho một sự quan tâm đặc biệt.
Ý thức được điều đó, các thế hệ cán bộ Cúc Phương đã nỗ lực, vượt qua khó khăn trong nhiều giai đoạn lịch sử của đất nước, của ngành, kiên trì thực hiện sứ mệnh được giao.
Các phần thưởng cao quý gồm Huân chương Độc lập, Huân chương Lao Động và danh hiệu Anh hùng Lao động trong thời kỳ đổi mới, Vinh danh tại Chương trình vinh quang Việt Nam năm 2024; sáu năm liền được tổ chức du lịch thế giới bình chọn là Vườn quốc gia hàng đầu châu Á là sự ghi của Đảng, Nhà nước, bạn bè quốc tế cho hành trình xây dựng và phát triển của Vườn.
Cúc Phương nổi tiếng với hệ sinh thái phong phú, nơi hàng ngàn loài động thực vật sinh sống. Ảnh: Văn Nguyễn.
Bảo vệ để phát huy giá trị
Quan điểm xuyên suốt của Cúc Phương luôn xác định - bảo vệ rừng là gốc, rừng bình yên là cội rễ, là tiền đề để phục vụ nghiên cứu khoa học, cứu hộ bảo tồn, giáo dục môi trường.
Để làm được công việc ấy, ngoài nỗ lực trong công tác tuần tra, bảo vệ rừng của lực lượng Kiểm lâm, Cúc Phương đã tạo được một sự phối kết hợp thường xuyên, có hiệu quả với hệ thống chính trị các cấp và sự ủng hộ to lớn của cộng đồng nhân dân ba tỉnh, bốn huyện và mười bốn xã vùng đệm.
Cùng với đó, ngay từ đầu những năm 2000, với sự giúp đỡ của các tổ chức phi chính phủ, Cúc Phương là đơn vị đầu tiên trong cả nước triển khai mô hình giáo dục, nâng cao nhận thức bảo tồn thiên nhiên cho cộng đồng vùng đệm.
Nhiều thế hệ thầy cô giáo trong trang phục Kiểm lâm đã lặn lội đến với hàng ngàn lượt em nhỏ, ở khắp các bản làng vùng đệm. Những bài giảng trực quan, sinh động của họ đã gieo vào tâm hồn các em những mầm yêu trong trẻo với rừng, với động vật hoang dã và mẹ thiên nhiên vĩ đại. Nhiều câu chuyện cảm động đã được viết nên dưới tán rừng già, nhiều em đã trở về với Vườn trong vai kiểm lâm viên hay cô giáo bảo tồn.
Một khía cạnh khác, các sản phẩm du lịch sinh thái của Cúc Phương luôn nhất quán hướng tới mục đích giáo dục, nâng cao nhận thức của khách tham quan. Hàng triệu lượt khách nội địa và quốc tế được đón nhận thông điệp và dần thay đổi từ nhận thức đến hành động với thiên nhiên.
Mỗi người dân vùng đệm, mỗi khách tham quan chính là một Kiểm lâm viên - đó là phương châm mà Cúc Phương đã, đang và sẽ kiên trì hiện thực hóa để rừng bình yên, phục vụ bảo tồn, phát triển bền vững.
Hàng triệu du khách đến thăm Cúc Phương được đón nhận thông điệp và dần thay đổi từ nhận thức đến hành động với thiên nhiên. Ảnh: Văn Nguyễn.
Hệ sinh thái bảo tồn
Từ lâu, những người làm công tác bảo tồn thường ví Cúc Phương là “Thủ đô Bảo tồn”.
Với sự quan tâm của Đảng, Nhà nước; sự hỗ trợ, phối hợp đầy trách nhiệm và hiệu quả của các đối tác, Cúc Phương đã gây dựng được một cơ ngơi bề thế, một thành tựu đáng tự hào về lĩnh vực bảo tồn, đặc biệt là về động vật hoang dã.
Ba chương trình bảo tồn gồm: Linh trưởng nguy cấp, rùa, thú ăn thịt và tê tê, mà ở đó là sự chuyên nghiệp. Những kỷ lục, những con số, những câu chuyện lay động lòng người đã lan tỏa.
Cũng chính từ thành quả của cứu hộ bảo tồn, Cúc Phương đúc rút được nhiều kinh nghiệm từ thực tiễn, trở thành một trong số rất ít nơi cung cấp cho ngành dữ liệu quan trọng để xây dựng định mức kinh tế kỹ thuật.
Đến thời điểm này, Cúc Phương đã định hình và đang hoàn bị một khái niệm "Hệ sinh thái Bảo tồn". Chúng tôi quan niệm, tất cả các bộ phận chuyên môn trong Vườn, cộng đồng vùng đệm, chính quyền địa phương và khách tham quan đều là thành tố định vị "thương hiệu" bảo tồn của Cúc Phương.
Theo đó, không chỉ những chuyên gia, kỹ thuật viên hay tình nguyện viên trực tiếp làm công tác chuyên môn sâu mới là những người làm bảo tồn mà, những kiểm lâm viên, những cán bộ giáo dục, những bộ phận làm những việc thầm lặng khác; rồi chính quyền địa phương, cộng đồng vùng đệm và mỗi khách tham quan cũng tham gia đầy hiệu quả vào sự nghiệp bảo tồn hệ giá trị sinh thái tự nhiên – nhân văn này.
Trước sự dịch chuyển của nhu cầu và thị trường du lịch, Cúc Phương đã chủ động, sáng tạo và đột phá trong phát triển thử nghiệm một số sản phẩm mang ý nghĩa giáo dục bảo tồn sâu sắc. Ảnh: Văn Nguyễn.
Ngôi trường lớn giữa đại ngàn
Là một trong ba chức năng chính của Vườn, ngay từ những ngày đầu còn dò đường cho mô hình du lịch sinh thái trong rừng đặc dụng, Cúc Phương đã luôn hướng tới xây dựng các sản phẩm thuần nghĩa sinh thái, phục vụ đầu tiên cho mục đích giáo dục, nâng cao nhận thức, trong đó, đối tượng chiến lược là giới trẻ, học sinh, sinh viên và các nhà khoa học.
Chúng tôi tin rằng, đó là đối tượng “khách hàng” chiến lược tốt nhất cho mục tiêu bảo tồn của Cúc Phương. Với quan điểm xuyên suốt đó, nhiều chương trình, tour, tuyến tham quan đã được nghiên cứu, xây dựng và vận hành, gửi gắm những thông điệp phù hợp với từng đối tượng du khách.
Mặt khác, quá trình vận hành các chương trình, dự án nghiên cứu cũng như cứu hộ, bảo tồn và giáo dục thiên nhiên, nhiều thế hệ cán bộ đã được đào tạo nâng cao năng lực. Nhiều người trong đó đã trở thành những chuyên gia, góp phần vào sự nghiệp bảo tồn thiên nhiên đất nước, định vị vị thế của bảo tồn Việt Nam trên bản đồ bảo tồn thế giới.
Gần đây, trước sự dịch chuyển của nhu cầu và thị trường du lịch, Cúc Phương đã chủ động, sáng tạo và đột phá trong phát triển thử nghiệm một số sản phẩm mang ý nghĩa giáo dục bảo tồn sâu sắc, được ghi nhận như là dấu ấn riêng, như: Tour về nhà - lần đầu tiên cho du khách tham gia tái thả động vật hoang dã sau cứu hộ; chương trình trồng cây “Thêm xanh cho cánh rừng già” hưởng ứng Đề án “trồng 1 tỷ cây xanh” của Chính phủ hay “hành trình hồi sinh” - huy động sự tham gia của tổ chức, cá nhân vào quá trình chăm sóc, phục hồi động vật hoang dã, Tour đêm, …
Qua đó, ngày càng có nhiều tín hiệu tích cực từ cộng đồng xã hội, khẳng định sự thay đổi nhận thức, hành vi đối với thiên nhiên.
Hiệu quả từ việc cung cấp dịch vụ công, tăng trưởng nguồn thu từ khai thác giá trị đa dụng của rừng và yếu tố văn hóa bản địa - đây chính là cách làm thiết thực nhất để Vườn tự chủ tài chính theo lộ trình.
Tự hào là thế, nhưng Cúc Phương trên hành trình mới, còn nhiều khó khăn, thách thức. Đó là áp lực trong việc tiếp tục duy trì an ninh rừng trước sinh kế và tập quán của cộng đồng vùng đệm, đời sống dựa vào rừng. Đó là mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển. Đó là nỗi lo về cơ chế thu hút nguồn nhân lực có chất lượng cao từ địa phương.
Trước bối cảnh mới, Cúc Phương nhận thấy trong khó khăn thách thức là cơ hội để đổi mới, sáng tạo. Bằng niềm tự hào về truyền thống, với tình yêu và trách nhiệm trước giá trị thiên nhiên vô giá này, và, với sự quan tâm của Đảng và Nhà nước; sự hợp tác và giúp đỡ của các đối tác; sự ủng hộ của khách tham quan; và đặc biệt, là sự ủng hộ, vào cuộc của chính quyền và nhân dân vùng đệm, Vườn quốc gia Cúc Phương sẽ phát huy tiềm năng, lợi thế để phát triển bền vững.
