Đòn bẩy kinh tế xanh
Du lịch sinh thái tại Vườn quốc gia Cúc Phương đã trở thành nguồn sinh kế then chốt, tạo ra sự chuyển đổi sâu sắc từ nhận thức đến thực tiễn của người dân, từ xâm hại tài nguyên sang bảo vệ, bảo tồn rừng để phát triển du lịch, tạo lập sinh kế xanh cho nhiều hộ dân bản địa. Mô hình du lịch sinh thái được tổ chức theo phương thức có trách nhiệm, đảm bảo lợi ích kinh tế được lan tỏa công bằng đến người dân vùng đệm, đặc biệt là cộng đồng người Mường.
Phần lớn khu vực Cúc Phương nằm trong vùng đệm sinh sống của đồng bào dân tộc Mường. Các hoạt động du lịch đã kiến tạo cơ hội việc làm đa dạng và ổn định. Nhiều hộ gia đình đã chuyển đổi sang kinh doanh homestay, dịch vụ ăn uống, cung cấp các món ăn truyền thống Mường, tạo thu nhập ổn định ngay tại địa phương.
Du khách quốc tế ngắm động vật hoang dã trong Vườn quốc gia Cúc Phương. Ảnh: Cúc Phương.
Người dân địa phương, đặc biệt là thanh niên, được đào tạo trở thành hướng dẫn viên du lịch sinh thái chuyên nghiệp (hướng dẫn xem chim, tìm hiểu cây thuốc, trekking, khám phá hang động, …), tận dụng tối đa tri thức bản địa về rừng; phát triển các mô hình kinh tế xanh như nuôi ong lấy mật rừng, trồng cây dược liệu dưới tán rừng và sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ, tạo ra một chuỗi giá trị kinh tế sạch gắn liền với rừng, đồng thời giảm áp lực săn bắt lên các loài động vật hoang dã.
Du lịch cộng đồng tại các bản làng Mường không chỉ giúp phát triển kinh tế mà còn giữ chân người dân tại địa phương. Du khách không chỉ tham quan rừng mà còn được trải nghiệm văn hóa Mường đích thực thông qua các dịch vụ lưu trú, giao lưu văn nghệ truyền thống, và tham gia các hoạt động dệt thổ cẩm, chế biến món ăn. Các bản làng này duy trì quy mô phát triển bền vững, ước tính mỗi năm đón tiếp hang vạn lượt du khách đến trải nghiệm và lưu trú.
Đặc biệt, du lịch đã tạo ra sự linh hoạt trong lao động cho người dân địa phương. Vào các ngày cuối tuần, lễ, Tết – thời điểm khách du lịch tăng cao – hàng trăm nhân lực địa phương được huy động tham gia phục vụ (nấu ăn, buồng phòng). Điều này cung cấp nguồn thu nhập bổ sung quan trọng mà vẫn đảm bảo người dân có thời gian dành cho các hoạt động nông nghiệp truyền thống, tạo sự cân bằng giữa kinh tế gia đình và du lịch.
Điều đặc biệt trong mô hình ở Cúc Phương là sự gắn kết chặt chẽ giữa du lịch và nhiệm vụ bảo tồn cốt lõi. Người dân địa phương không chỉ phục vụ du khách mà còn là đối tác quan trọng trong việc bảo vệ thiên nhiên.
Với kinh nghiệm và hiểu biết sâu sắc về rừng, nhiều người dân đã được tập huấn và tham gia tích cực vào công tác cứu hộ, bảo tồn động vật hoang dã (đặc biệt là thú, linh trưởng, rùa, tê tê, các loài thú móng guốc và chim). Họ đóng góp sức lực và kiến thức bản địa trong việc nhận diện, theo dõi và thả các cá thể động vật về môi trường tự nhiên, biến họ thành "người gác cổng" tự nguyện của rừng.
Gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa bản địa
Vai trò của du lịch sinh thái Vườn quốc gia Cúc Phương không chỉ dừng lại ở kinh tế mà còn là công cụ hữu hiệu để bảo tồn văn hóa Mường đang đứng trước nguy cơ mai một.
Thông qua hoạt động du lịch cộng đồng, các giá trị kiến trúc truyền thống như nhà sàn Mường được gìn giữ và phục hồi. Thay vì phá bỏ để xây dựng nhà hiện đại, nhà sàn được tu sửa, sử dụng làm nơi lưu trú và trưng bày văn hóa, biến chúng thành tài sản du lịch có giá trị cao.
Du lịch đã tạo điều kiện để các di sản văn hóa phi vật thể của người Mường được "sống lại" và lan tỏa. Các món ăn truyền thống (cơm lam, thịt lợn mán, canh đắng, rượu cần…) không chỉ phục vụ du khách mà còn được chuẩn hóa, giới thiệu rộng rãi như một phần của trải nghiệm ẩm thực; các buổi giao lưu văn hóa, trình diễn cồng chiêng, các điệu múa cổ truyền trở thành sản phẩm du lịch đặc sắc, truyền lửa đam mê cho thế hệ trẻ Mường về các giá trị văn hóa tổ tiên.
Du lịch sinh thái Cúc Phương là động lực để văn hóa Mường được thực hành và tôn vinh hàng ngày. Các đội văn nghệ của cộng đồng Mường thường xuyên tham gia biểu diễn văn nghệ dân tộc phục vụ du khách. Những điệu múa cổ truyền, tiếng cồng chiêng rộn rã, cùng làn điệu dân ca không chỉ là tiết mục giải trí mà còn là cách người Mường giới thiệu và tự hào về di sản của mình, khuyến khích thế hệ trẻ tiếp nối.
Du khách quốc tế trải nghiệm văn hóa bản địa người Mường ở Vườn quốc gia Cúc Phương. Ảnh: Cúc Phương.
Ông Nguyễn Văn Chính, Giám đốc Vườn quốc gia Cúc Phương chia sẻ: "Triết lý của Vườn quốc gia Cúc Phương là lấy bảo tồn làm nền tảng phát triển các hoạt động du lịch sinh thái, bảo tồn không thể tách rời phát triển. Việc cộng đồng tham gia vào du lịch, vào công tác cứu hộ động vật, và vào việc trao truyền và duy trì biểu diễn văn nghệ, văn hóa ẩm thực là minh chứng rõ nhất cho thấy người dân đã trở thành một phần không thể thiếu của hệ sinh thái du lịch Cúc Phương.
Chúng tôi không chỉ bảo tồn đa dạng sinh học, mà còn bảo vệ, gìn giữ và tôn vinh những tri thức bản địa gắn bó hàng ngàn năm với khu rừng này. Việc hỗ trợ người dân vùng đệm phát triển du lịch bền vững không phải là một hình thức mở rộng không gian bảo tồn mà còn tạo lập lực lượng tuyến đầu bảo vệ rừng cho mai sau".
Các chương trình giáo dục môi trường và du lịch tại Vườn quốc gia Cúc Phương lồng ghép chặt chẽ giữa bảo tồn đa dạng sinh học và văn hóa. Người dân bản địa được tôn trọng vai trò là người gác cổng của rừng, và là người truyền tải kiến thức về mối quan hệ cộng sinh giữa con người và thiên nhiên.
Cam kết phát triển bền vững
Vườn quốc gia Cúc Phương khẳng định cam kết tiếp tục hợp tác chặt chẽ với các địa phương vùng đệm để phát triển du lịch theo hướng bền vững, có trách nhiệm. Đồng thời, Vườn sẽ tiếp tục đẩy mạnh các dự án hỗ trợ sinh kế xanh, đào tạo chuyên môn sâu cho người dân và xây dựng các sản phẩm du lịch mang tính trải nghiệm cao, trên cơ sở tôn trọng và phát huy bản sắc văn hóa Mường.
Sự kết hợp mẫu mực giữa bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và khai thác giá trị văn hóa không chỉ giúp Cúc Phương giữ vững vị thế là khu bảo tồn hàng đầu mà còn góp phần xây dựng thương hiệu du lịch sinh thái bền vững cho tỉnh Ninh Bình. Mô hình Cúc Phương là minh chứng rõ ràng khẳng định vai trò bảo tồn thiên nhiên và phát triển cộng đồng cùng kiến tạo tương lai thịnh vượng.
