Thủy sản 'vững sóng' vươn tầm: [Bài 5] 'Xanh hóa' - Mệnh lệnh từ thị trường

Tất yếu chuyển đổi xanh

Quy mô thị trường thủy sản toàn cầu đạt 368,98 tỷ USD vào năm 2024. Thị trường được dự báo sẽ tăng từ 386,99 tỷ USD năm 2025 lên 651,39 tỷ USD vào năm 2032, với tốc độ tăng trưởng kép hằng năm (CAGR) đạt 7,72% trong giai đoạn 2025 - 2032. Khu vực châu Á - Thái Bình Dương dẫn đầu thị trường thủy sản với thị phần 43,92% vào năm 2024.

Thị trường đang tăng trưởng nhanh chóng nhờ mức tiêu thụ bình quân đầu người ngày càng cao, thu nhập khả dụng gia tăng và xu hướng ăn chay kiểu pescetarian (ăn chay có sử dụng thủy sản) lan rộng trên toàn cầu.

Trong những năm qua, đã có sự thay đổi mạnh mẽ trong thói quen tiêu dùng hướng đến chế độ ăn uống lành mạnh, từ đó tác động đến sự thay đổi trong thị hiếu của người tiêu dùng. Thị phần toàn cầu trong ngành thực phẩm dự kiến sẽ còn tăng trong những năm tới, khi nhiều người ưu tiên sản phẩm từ thủy sản hơn gia cầm và thịt bò do hàm lượng protein tương đương nhưng ít calo hơn. Xu hướng thay đổi trong mô hình tiêu dùng này sẽ tiếp tục thúc đẩy tăng trưởng của thị trường.

Nhu cầu tiêu thụ thủy sản toàn cầu không ngừng tăng cao, mở ra cơ hội lớn cho Việt Nam. Tuy nhiên, đi cùng với đó là những đòi hỏi khắt khe hơn về chất lượng và trách nhiệm môi trường. Chính vì vậy, việc thúc đẩy các doanh nghiệp tham gia sản xuất bền vững, ứng dụng công nghệ thân thiện môi trường không chỉ là xu hướng tất yếu, mà còn là chìa khóa để ngành thủy sản Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh và hội nhập sâu rộng.

Điều đó cho thấy, tăng trưởng của ngành thủy sản không thể chỉ dựa vào sản lượng, mà phải dựa trên chất lượng, tính bền vững và khả năng đáp ứng các chuẩn mực xanh toàn cầu.

Một đề án chú trọng bảo vệ môi trường

Ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cho biết, ngành thủy sản được xác định là một trong những ngành kinh tế mũi nhọn trong nền kinh tế biển của Việt Nam với tốc độ tăng trưởng nhanh. Song trong quá trình phát triển, ngành thủy sản cũng đang phải đối mặt với không ít những thách thức, trong đó có vấn đề môi trường và suy thoái hệ sinh thái ven biển.

Cũng theo ông Luân, trong những năm qua, Đảng và Chính phủ đã quan tâm chỉ đạo, ban hành nhiều chính sách liên quan đến phát triển bền vững ngành thủy sản như Nghị Quyết 36/NQ-TW năm 2018 về Chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển Việt Nam đến năm 2030 và tầm nhìn 2045; Quyết định số 339/QĐ-TTg ngày 11/3/2021 của Chính phủ về Chiến lược phát triển thủy sản Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045…

Đặc biệt, để giải quyết vấn đề môi trường ngành thủy sản, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quyết định số 911/QĐ-TTg ngày 29/7/2022 về Đề án Bảo vệ môi trường trong hoạt động thủy sản giai đoạn 2021 - 2030 (gọi tắt là Đề án 911).

Mục tiêu của Đề án là kiểm soát, ngăn ngừa ô nhiễm trong các hoạt động thủy sản; phòng ngừa và giải quyết các sự cố môi trường; bảo vệ và phát triển nguồn lợi thủy sản và môi trường sống, góp phần ngăn chặn suy giảm đa dạng sinh học; nâng cao năng lực thích ứng biến đổi khí hậu, giảm nhẹ phát thải khí nhà kính; xây dựng và phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh trong hoạt động thủy sản để bảo vệ môi trường và phát triển bền vững ngành thủy sản.

Trong Đề án cũng nêu nhiệm vụ chuyển đổi mô hình thủy sản theo hướng kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh; phát triển sản xuất thủy sản hữu cơ, công nghệ cao, thân thiện với môi trường.

Đề án 911 không chỉ là công cụ quản lý, mà còn là “tấm hộ chiếu xanh” để thủy sản Việt Nam bước ra thị trường thế giới với hình ảnh có trách nhiệm và hiện đại.

“Xanh hóa” chuỗi giá trị

Các chuyên gia cho rằng, ngành thủy sản Việt Nam đang đối diện với những rào cản thế hệ mới như giảm phát thải, công bằng thương mại, phúc lợi động vật và bảo vệ môi trường. Điều này đòi hỏi phải chuẩn bị ngay từ bây giờ, xây dựng hệ thống pháp luật tương thích và thúc đẩy sản xuất xanh, chuyển đổi xanh, đặc biệt là giảm phát thải khí nhà kính, để đáp ứng yêu cầu ngày càng khắt khe của thị trường quốc tế.

Lãnh đạo Cục Thủy sản và Kiểm ngư cho biết, với hình thức nuôi thâm canh và siêu thâm canh hiện nay, lượng phát thải là khá lớn. Trong thời gian tới, các thị trường nhập khẩu sẽ áp dụng hệ thống đánh nhãn xanh, vàng, đỏ, đồng thời bổ sung thêm yêu cầu về phúc lợi động vật thủy sản. Như vậy, bên cạnh vấn đề an toàn thực phẩm, đây sẽ là những thách thức lớn mà thủy sản Việt Nam phải đối mặt.

Nói cách khác, thị trường không còn chỉ mua sản phẩm, mà còn mua cả “câu chuyện xanh” đằng sau những sản phẩm ấy.

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến khẳng định: “Hướng tới ngành thủy sản xanh là yêu cầu bắt buộc và không thể đảo ngược lại với xu thế của thế giới. Ít nhất chúng ta phải có khái niệm trong đầu ngay từ bây giờ, nếu chậm sẽ khó hội nhập sâu rộng. Tuyệt đối không được làm theo phong trào”.

Để thúc đẩy chuyển đổi xanh trong ngành thủy sản, nhiều chuyên gia cho rằng, cần quan tâm đến 3 mục tiêu cốt lõi, gồm: Mở rộng mô hình nuôi trồng thủy sản bền vững; quản lý hiệu quả tất cả nghề cá; nâng cấp các chuỗi giá trị trong hệ thống thức ăn thủy sản.

TS. Hồ Quốc Lực, nguyên Chủ tịch Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Thực phẩm Sao Ta (Fimex VN) chia sẻ, “xanh hóa” và sâu xa hơn là phát triển bền vững - con đường tất yếu mà các doanh nghiệp muốn tồn tại và phát triển phải tham gia. “Xanh hóa” ngành, trước tiên là "xanh hóa" từ từng mắt xích. Trong các mắt xích đó, khâu nuôi là đáng quan tâm nhất, bởi mắt xích này tạo ra chất thải khá lớn (khí thải lẫn rác thải), dù không cao bằng động vật nuôi trên bờ như bò, gà…

TS Tạ Quang Ngọc, nguyên Bộ trưởng Bộ Thủy sản, chia sẻ một góc nhìn khác về tăng trưởng xanh của ngành thủy sản, đó là phát huy tiềm năng của biển để đạt mục tiêu tăng trưởng xanh.

Giải pháp tổng thể để trung hòa carbon, tiến tới phát thải ròng carbon bằng không (net zero) là: Một mặt giảm thiểu các hoạt động kinh tế phát sinh khí nhà kính, phần lớn là CO2; mặt khác, như lâu nay, có thể phát triển trồng rừng và tới đây, phát huy tiềm năng trung hòa carbon của biển. Cơ chế thương mại tín chỉ carbon trong một ngành hay giữa các ngành cần thực hiện rộng rãi.

Vì vậy, bên cạnh việc khai thác đi đôi với bảo vệ tài nguyên biển, giữ gìn tính đa dạng sinh học, tránh làm biển ô nhiễm, cần có những hoạt động hữu hiệu để vùng biển đặc quyền kinh tế (EEZ) trên 1 triệu km2 của nước ta, là địa bàn rộng lớn, có giá trị thiết thực trong việc thực hiện mục tiêu tăng trưởng xanh của đất nước. Những yếu tố đó cần được tính toán trong chiến lược bảo vệ môi trường nói chung và của Bộ Nông nghiệp và Môi trường nói riêng. Một cách tổng thể, biển cần được coi là nền tảng để phát triển nông nghiệp xanh bền vững.

Những năm tới, cần kết hợp việc xây dựng các trung tâm kinh tế biển đa ngành, các trung tâm nghề cá lớn gắn với ngư trường trọng điểm và phát triển nuôi biển (theo Dự thảo văn kiện trình Đại hội Đảng lần thứ XIV) với việc xúc tiến trồng hoặc cải tạo những vạt cây xanh biển như rừng ngập mặn, các vạt cỏ biển (sea grass meadows), làm giàu phù du và mở mang các dự án trồng và chế biến sản phẩm rong biển sẽ giúp tăng đáng kể khả năng trung hòa carbon từ biển thông qua quá trình quang hợp.

Đây là một góc nhìn mới mẻ: Không chỉ giảm phát thải trên bờ, mà còn khai thác tiềm năng hấp thụ carbon từ chính biển cả - tài sản vô giá của quốc gia biển. “Xanh hóa” thủy sản không chỉ để giữ thị trường, mà còn là trách nhiệm với bờ, với biển, với môi trường sống và với tương lai phát triển bền vững của đất nước; là hành trình đưa Việt Nam trở thành một cường quốc thủy sản xanh trên bản đồ toàn cầu.