Thay thế bột cá để tạo nguồn thức ăn thủy sản bền vững

Nuôi trồng thủy sản ở Việt Nam đang liên tục phát triển trong thời gian qua. Từ năm 2018 đến 2024, sản lượng nuôi trồng thủy sản tăng từ 4,1 triệu tấn/năm lên 5,753 triệu tấn/năm (tương ứng khoảng 38%).

Ông Trần Công Khôi, Trưởng phòng Giống và Thức ăn thủy sản (Cục Thủy sản và Kiểm ngư, Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cho biết, trong năm 2025, ngành thủy sản Việt Nam đối mặt với rất nhiều khó khăn, nhưng nuôi trồng thủy sản tiếp tục tăng trưởng. Trong 8 tháng đầu năm, sản lượng nuôi trồng thủy sản đạt 3,77 triệu tấn, tăng 4,8% so với cùng kỳ năm 2024.

Những áp lực từ nguyên liệu bột cá

Theo Chiến lược Phát triển thủy sản Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, sản lượng thủy sản nuôi trồng sẽ đạt 7 triệu tấn vào năm 2030.

Sự phát triển của nuôi trồng thủy sản trong thời gian qua và theo định hướng nói trên, đang kéo theo sự tăng trưởng của sản xuất thức ăn thủy sản. Năm 2024, sản lượng thức ăn thủy sản là 5,39 triệu tấn, gồm 1,4 triệu tấn cho tôm; 2,02 triệu tấn cho cá tra; 1,97 triệu tấn cho thủy sản khác. Bột cá thường chiếm hàm lượng cao trong thức ăn thủy sản, đặc biệt là thức ăn cho tôm và cá ăn thịt.

Trong thức ăn thủy sản, bột cá là thành phần quan trọng và có vai trò thiết yếu. Đây là nguồn cung cấp protein có giá trị cao và nổi trội so với các nguồn cung cấp protein khác.

Việt Nam là nước sản xuất bột cá, đồng thời cũng nhập khẩu bột cá với khối lượng không nhỏ. Bà Lê Hằng, Phó Tổng thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), cho biết, năm 2022, nhập khẩu bột cá của Việt Nam là 114.619 tấn, đứng thứ 7 trong những thị trường nhập khẩu nhiều nhất thế giới; và con số này đang có xu hướng tăng lên do nhu cầu thức ăn cho tôm và cá ngày càng lớn.

Tuy nhiên, việc sử dụng nhiều bột cá trong sản xuất thức ăn thủy sản đang tiềm ẩn nhiều yếu tố thiếu bền vững, mà trước hết là khả năng thiếu hụt khi nhu cầu ngày càng tăng trên thế giới.

Tại Diễn đàn Hải sản Bắc Đại Tây Dương tổ chức trong năm nay ở Na Uy, các nhà phân tích đến từ Ngân hàng Rabobank cho biết, trong giai đoạn từ 2013 đến 2024, sản lượng các loài thủy sản ăn thịt (giáp xác, cá biển, cá hồi ...) được nuôi trên toàn cầu, có tốc độ tăng trưởng kép hằng năm (CAGR) khoảng 5%. Nếu như vào năm 2013, ngành nuôi trồng thủy sản chiếm 79% sản lượng bột cá toàn cầu, thì đến năm 2023 đã tăng lên tới 91%.

Ngành nuôi trồng thủy sản toàn cầu dự kiến ​​sẽ duy trì tốc độ tăng trưởng kép hằng năm (CAGR) là 3% trong 10 năm tới, trong khi nguồn cung bột cá gần như không tăng. Vì vậy, Rabobank dự báo tình trạng thiếu hụt bột cá trên toàn cầu sẽ diễn ra trong vòng chưa tới một thập kỷ.

Bên cạnh đó, không thể không giảm sử dụng nguyên liệu bột cá, do quá trình sản xuất loại nguyên liệu này đang góp phần phát thải khí nhà kính, nhất là trong quá trình chế biến.

Nhiều kết quả nghiên cứu trong và ngoài nước cho thấy, quá trình sản xuất bột cá hiện đang tiêu tốn khá nhiều năng lượng vì phải làm bay hơi một lượng nước lớn trong khâu sấy. Điều này dẫn tới mức phát thải khí nhà kính trong các dây chuyền chế biến bột cá là không nhỏ. Một nghiên cứu của Viện Môi trường và Tài nguyên (Đại học Quốc gia TP.HCM), cho thấy, tổng lượng phát thải CO2 tại một nhà máy chế biến bột cá là 20,656 tấn CO2/năm.

Chuyển từ bột cá sang các nguồn đạm bền vững

Ông Trần Công Khôi chia sẻ, để nuôi trồng thủy sản phát triển bền vững trong thời gian tới, ngành thủy sản Việt Nam phải giải quyết rất nhiều vấn đề. Một trong số đó là nuôi trồng thủy sản giảm phát thải nhằm thực hiện cam kết Net Zero đến 2050 của Chính phủ. Mà để đạt mục tiêu này, việc chuyển đổi nguyên liệu thức ăn đóng vai trò rất quan trọng. Trong đó, cần giảm sử dụng bột cá. Hiện nay, đã có nhiều loại đạm có thể thay thế bột cá, đơn cử như đậu nành là một trong những nguồn thay thế tốt nhất vì có hàm lượng protein cao.

TS Bùi Ngọc Thanh, Giám đốc kỹ thuật khu vực miền Bắc Việt Nam của Hội đồng xuất khẩu đậu nành Hoa Kỳ (USSEC), cho biết, thị trường quốc tế ngày càng đặt ra những yêu cầu cao hơn về tính bền vững, trách nhiệm xã hội, sự minh bạch và chất lượng sản phẩm.

Chính vì vậy USSEC đang phối hợp với VASEP thúc đẩy áp dụng các chứng nhận bền vững quốc tế, khuyến khích sử dụng các nguyên liệu thức ăn thủy sản có chất lượng cao và có trách nhiệm về môi trường, trong đó có đậu nành Hoa Kỳ.

Bắt kịp xu hướng chung của thế giới

Hiện nay, ngành nuôi trồng thủy sản trên toàn cầu đang từng bước đi vào phát triển bền vững, dẫn tới nhu cầu về thức ăn thủy sản được sản xuất bền vững, giúp người nuôi giảm chi phí và có thể sử dụng rộng rãi đang ngày càng tăng.

Theo xu hướng đó, các nguyên liệu truyền thống như bột cá, dầu cá... đang dần nhường chỗ cho các loại nguyên liệu mới như protein côn trùng, dầu tảo, protein đơn bào từ vi khuẩn, protein từ thực vật... Những nguồn protein này không chỉ là giải pháp thay thế cho bột cá, dầu cá mà còn được coi là nhân tố chiến lược cho tương lai của nuôi trồng thủy sản.

Các nguồn protein mới sẽ giúp giảm áp lực lên nguồn tài nguyên biển truyền thống (các loài cá nhỏ được đánh bắt để làm bột cá, dầu cá), tăng hiệu suất dinh dưỡng cho tôm, cá nuôi, tạo ra chuỗi cung ứng thực phẩm linh hoạt và bền vững hơn.

Ở Việt Nam, đã có những doanh nghiệp mạnh dạn sử dụng thức ăn thủy sản không có bột cá, trong đó có Vĩnh Hoàn (VHC) - nhà xuất khẩu cá tra lớn nhất Việt Nam.

Tháng 2/2024, Vĩnh Hoàn đã ký kết thỏa thuận với Entobel - một công ty chuyên sản xuất protein từ ruồi lính đen, về việc cung cấp bột đạm từ côn trùng nhằm thúc đẩy quá trình chuyển đổi của Vĩnh Hoàn sang sản xuất cá tra bền vững hơn.

Theo thỏa thuận này, trong 3 năm từ 2025-2027, Vĩnh Hoàn sẽ mua tối thiểu 15 nghìn tấn đạm côn trùng từ Entobel và sử dụng trong thức ăn cho cá tra. Việc sử dụng đạm côn trùng thay thế bột cá trong thức ăn cho cá tra giúp tận dụng phụ phẩm nông nghiệp và thức ăn thừa làm nguyên liệu nuôi côn trùng, qua đó tạo thêm một vòng khép kín trong chuỗi sinh khối. Việc chuyển đổi này cũng sẽ giúp Vĩnh Hoàn tạo ra nguồn thức ăn thủy sản bền vững và phát triển nuôi cá tra một cách bền vững, có trách nhiệm.