Mỗi lần giá thức ăn chăn nuôi nhích lên một chút là một lần lợi nhuận của người nuôi tôm, cá lại bị bào mòn thêm một lớp. Trong bối cảnh nguồn bột cá đại dương đang dần cạn kiệt và trở nên đắt đỏ, ngành thức ăn thủy sản thế giới đang chứng kiến một cuộc chuyển dịch âm thầm nhưng quyết liệt: Thay thế bột cá bằng bột côn trùng và đạm đơn bào. Câu hỏi đặt ra là: Liệu mô hình "nuôi ruồi cho tôm ăn" là lối thoát thực tế cho kinh tế tuần hoàn hay chỉ là giải pháp xa vời?
Khi bột cá trở nên xa xỉ
Trong suốt nhiều thập kỷ, bột cá được ví như "vàng nâu" của ngành thủy sản. Nó là thước đo dinh dưỡng, là thành phần không thể thiếu để tôm cá lớn nhanh. Tuy nhiên, theo Báo cáo Triển vọng Nông nghiệp 2025 của Rabobank, các chuyên gia đã phát đi tín hiệu cảnh báo đỏ về sự thiếu hụt nguồn cung bột cá toàn cầu. Báo cáo này chỉ rõ: "Ngành nuôi trồng thủy sản không thể tiếp tục tăng trưởng nếu chỉ dựa vào bột cá. Sự thiếu hụt nguồn cung tự nhiên buộc thị trường phải chấp nhận các nguồn protein thay thế với tốc độ nhanh hơn dự kiến".
Đây chính là lúc thức ăn thủy sản từ côn trùng và protein đơn bào bước ra khỏi phòng thí nghiệm để tham gia vào chuỗi cung ứng thực tế.
Ruồi lính đen: Từ kẻ dọn rác thành "chiến binh" protein
Không phải ngẫu nhiên mà ruồi lính đen được chọn làm "gương mặt đại diện" cho cuộc cách mạng này. Loài côn trùng này sở hữu khả năng chuyển hóa rác thải hữu cơ thành protein thượng hạng với tốc độ đáng kinh ngạc.
Xét về góc độ dinh dưỡng, ấu trùng ruồi lính đen chứa hàm lượng protein thô lên tới 40-50%, đi kèm với profile axit amin rất gần với bột cá. Đặc biệt, chúng giàu axit lauric, một chất có khả năng kháng khuẩn tự nhiên, giúp tôm cá tăng cường hệ miễn dịch, giảm thiểu rủi ro dịch bệnh.
Với hàm lượng protein thô lên tới 40-50% và khả năng chuyển hóa rác hữu cơ thần tốc, ấu trùng ruồi lính đen được ví như những "chiến binh" sinh học, chìa khóa mở ra cánh cửa kinh tế tuần hoàn cho ngành thức ăn thủy sản. Ảnh: MH.
Nhưng giá trị cốt lõi khiến ruồi lính đen nuôi tôm trở thành tâm điểm chú ý nằm ở tính chất "kinh tế tuần hoàn". Hãy hình dung: Phế phẩm nông nghiệp (rau củ hỏng, bã đậu, phân gia súc...) thay vì vứt bỏ gây ô nhiễm môi trường, nay trở thành thức ăn cho ấu trùng. Ấu trùng lớn lên trở thành thức ăn cho tôm, cá. Chất thải của ấu trùng (phân ruồi) lại là loại phân bón hữu cơ tuyệt vời cho cây trồng.
Đây là một vòng tròn khép kín hoàn hảo, vừa giải quyết bài toán môi trường, vừa trực tiếp giảm chi phí thức ăn thủy sản - gánh nặng lớn nhất chiếm tới 60-70% giá thành nuôi tôm hiện nay.
Tại sao các "ông lớn" đổ tiền tấn vào cuộc chơi này?
Nếu vẫn còn nghi ngờ về tính khả thi của mô hình này, hãy nhìn vào động thái của những "gã khổng lồ" trong ngành thức ăn chăn nuôi.
Các tập đoàn đa quốc gia như Skretting hay Cargill không đầu tư dựa trên cảm tính. Việc họ rót hàng triệu USD vào các nhà máy sản xuất protein côn trùng hoặc bắt tay với các startup công nghệ sinh học là minh chứng rõ ràng nhất cho xu hướng này. Ví dụ, Cargill đã hợp tác với InnovaFeed để đưa protein côn trùng vào quy mô công nghiệp phục vụ nuôi trồng thủy sản.
Các doanh nghiệp đã đầu tư chế biến sâu ấu trùng thành nguyên liệu chuẩn hóa. Ảnh: Jamille Tran
Lý do rất đơn giản: Họ cần sự ổn định. Giá bột cá trồi sụt thất thường là rủi ro quá lớn cho các kế hoạch kinh doanh dài hạn. Trong khi đó, côn trùng có thể nuôi trong nhà máy, kiểm soát được sản lượng, không phụ thuộc vào việc ngoài biển hôm nay có bão hay không. Việc chủ động nguồn nguyên liệu đầu vào giúp các tập đoàn này cam kết được giá thành và chất lượng ổn định hơn cho người nuôi.
Quay trở lại với câu hỏi: "Nuôi ruồi cho tôm ăn" ở Việt Nam là thực tế hay bánh vẽ?
Thực tế cho thấy, nhiều hộ nông dân tại ĐBSCL đã bắt đầu thử nghiệm mô hình này ở quy mô nhỏ lẻ. Họ tự nuôi ruồi lính đen từ phụ phẩm trái cây để cho gà, vịt và cá ăn, ghi nhận chi phí giảm đáng kể (lên đến 30-40%).
Việc chuyển dịch sang các nguồn protein thay thế bền vững là lối thoát thiết thực để bảo vệ lợi nhuận cho người nông dân trước biến động của giá bột cá đại dương. Ảnh: CTV.
Tuy nhiên, để áp dụng cho con tôm, loài "khó tính" bậc nhất thì câu chuyện phức tạp hơn nhiều. Tôm không thể ăn trực tiếp con ấu trùng sống như gà vịt vì nguy cơ ô nhiễm ao nuôi và khó tiêu hóa vỏ kitin. Để giảm chi phí thức ăn thủy sản cho tôm một cách hiệu quả và an toàn, ấu trùng cần được chế biến thành bột, tách dầu và loại bỏ các tạp chất.
Đây chính là "điểm nghẽn" hiện tại. Chúng ta đang thiếu những nhà máy chế biến sâu quy mô lớn để biến ấu trùng ruồi từ quy mô hộ gia đình thành nguyên liệu công nghiệp chuẩn hóa. Nếu chỉ dừng lại ở việc nông dân tự nuôi tự cho ăn manh mún, hiệu quả sẽ không cao và khó kiểm soát dịch bệnh. Nhưng nếu nhìn nhận đây là một ngành công nghiệp phụ trợ, Việt Nam hoàn toàn có lợi thế lớn nhờ nguồn phụ phẩm nông nghiệp khổng lồ chưa được tận dụng.
Đạm đơn bào là tương lai không xa
Bên cạnh côn trùng, một "đối thủ" đáng gờm khác của bột cá là protein đơn bào (SCP). Đây là công nghệ sử dụng vi sinh vật (vi khuẩn, nấm men, tảo) để chuyển hóa các nguồn carbon (thậm chí là khí thải công nghiệp) thành protein.
Báo cáo của Rabobank cũng nhấn mạnh tiềm năng của SCP nhờ khả năng mở rộng quy mô "vô hạn" mà không cần đất đai canh tác. Tuy giá thành hiện tại còn cao, nhưng với đà tiến bộ công nghệ, SCP được dự báo sẽ sớm cạnh tranh sòng phẳng về giá với bột cá và bột đậu nành trong thập kỷ tới.
Để biến tiềm năng thành lợi nhuận thực tế, cần có sự bắt tay chặt chẽ giữa Nhà nước (cơ chế chính sách), doanh nghiệp (công nghệ chế biến) và nông dân (thay đổi tư duy canh tác). Nếu làm được điều này, con ruồi lính đen bé nhỏ hoàn toàn có thể gánh vác sứ mệnh to lớn của ngành nông nghiệp tỷ đô.
Thay thế bột cá không còn là một lựa chọn "có thì tốt", mà là con đường buộc phải đi để ngành thủy sản tồn tại bền vững. Việc chuyển đổi sang thức ăn thủy sản từ côn trùng hay protein đơn bào không chỉ giúp giảm áp lực khai thác lên đại dương mà còn là chìa khóa để người nông dân Việt Nam thoát khỏi cảnh "làm giàu cho đại lý thức ăn".
