Thời đại của những container đông lạnh "cục mịch" đang dần nhường chỗ cho một cuộc đua mới khốc liệt hơn: Cuộc đua của những bể thở oxy, nơi con tôm, con cua từ ĐBSCL phải đến Nam Ninh, Côn Minh (Trung Quốc) trong trạng thái "đang bơi". Với hệ thống cao tốc Bắc - Nam dần nối liền và đường sắt liên vận chuyển mình, bài toán logistics không chỉ là chi phí, mà là tỷ lệ sống còn.
Cơn khát thủy sản "đang bơi" và hiệu ứng Douyin
Trung Quốc không còn là "công xưởng dễ tính" của thập kỷ trước. Theo báo cáo của Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP) năm 2024, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Trung Quốc đang có sự dịch chuyển rõ rệt về cơ cấu. Nếu như trước đây, cá tra phi lê đông lạnh là vua, thì nay, tôm hùm bông, tôm hùm xanh và cua Cà Mau sống đang trở thành những mặt hàng xa xỉ phẩm mới.
Thay vì container đông lạnh, cuộc đua logistics mới tập trung vào việc đảm bảo thủy sản như tôm hùm, cua lặn lội hàng nghìn cây số mà vẫn trong trạng thái "đang bơi" khi đến tay đối tác Trung Quốc. Ảnh: Quốc Thái.
Lướt qua Douyin (phiên bản TikTok nội địa Trung Quốc), không khó để bắt gặp các video mukbang tại Quảng Châu hay Thượng Hải với những con tôm hùm Việt Nam còn búng tanh tách trước khi lên nồi hấp. Tâm lý người tiêu dùng Trung Quốc coi trọng chữ "tươi" hơn tất cả. Một con tôm hùm sống tại chợ đầu mối Giang Nam (Quảng Châu) có thể bán với giá cao gấp 3-4 lần so với hàng cấp đông, dù chất lượng thịt sau chế biến chênh lệch không quá lớn.
Chính "khoảng chênh giá" khổng lồ này đã kích hoạt một cuộc chạy đua logistics chưa từng có tiền lệ từ các vựa tôm miền Tây ra đến cửa khẩu Móng Cái (Quảng Ninh), Hữu Nghị (Lạng Sơn) hay Lào Cai.
Đường cao tốc rút ngắn "thời gian vàng"
Trước năm 2022, hành trình từ vựa tôm Cà Mau ra đến Móng Cái là một cơn ác mộng dài 48-60 tiếng với cánh tài xế container lạnh. Nhưng nay, hạ tầng giao thông đang vẽ lại bản đồ xuất khẩu.
Với việc thông xe các tuyến cao tốc trọng điểm từ Mỹ Thuận - Cần Thơ ở phía Nam, cho đến mảnh ghép Vân Đồn - Móng Cái ở phía Bắc, trục xương sống giao thông Việt Nam đã gần như liền mạch. Theo tính toán thực tế của các doanh nghiệp vận tải, thời gian vận chuyển từ miền Tây ra cửa khẩu Việt - Trung hiện nay có thể rút xuống chỉ còn khoảng 28-32 tiếng nếu chạy liên tục (đổi tài).
Mỗi giờ rút ngắn được trên đường đồng nghĩa với việc tỷ lệ hao hụt (tôm chết/yếu) giảm đi đáng kể. Đối với mặt hàng như tôm hùm, cứ mỗi 1% tỷ lệ chết giảm đi, lợi nhuận của lô hàng có thể tăng thêm hàng chục triệu đồng.
Hạ tầng giao thông với các tuyến cao tốc Bắc - Nam đang dần nối liền là điều kiện tiên quyết để rút ngắn thời gian vận chuyển, tăng sức cạnh tranh cho thủy sản tươi sống Việt Nam trên đường đua sang Trung Quốc. Ảnh: Thu Thủy.
Tuy nhiên, đường bộ không phải là lối thoát duy nhất. Tuyến đường sắt liên vận Việt Trung đang được kỳ vọng là "cứu cánh" mới. Với ga Kép (Bắc Giang) được nâng cấp thành ga liên vận quốc tế, hàng hóa có thể đi thẳng sâu vào nội địa Trung Quốc mà không cần sang tải tại biên giới - vốn là nút thắt gây ách tắc kinh hoàng mỗi vụ cao điểm. Dù đường sắt hiện tại vẫn ưu thế hơn với hàng đông lạnh và đồ khô, nhưng các thử nghiệm về container lạnh phát điện tự hành trên tàu hỏa đang mở ra triển vọng cho thủy sản sống đi sâu vào Vân Nam, Tứ Xuyên với chi phí rẻ hơn 20-30% so với đường bộ.
Bài toán "ngủ đông" và chi phí logistics: Sống hay là lỗ?
Để con tôm hùm sống sót sau hành trình ngàn dặm, các doanh nghiệp logistics Việt Nam đang phải trở thành những "bác sĩ hồi sức cấp cứu".
Đích đến của cuộc đua "bể thở oxy" là những gian hàng hải sản tấp nập tại các chợ đầu mối lớn như Nam Ninh, Côn Minh (Trung Quốc), nơi tỷ lệ sống của sản phẩm quyết định sự thành bại của thương vụ. Ảnh: Scrollin.
Công nghệ đang được áp dụng phổ biến nhất là "ngủ đông". Tôm được sốc nhiệt lạnh dần xuống mức 10-15 độ C (tùy loại) để đưa vào trạng thái ngủ, giảm tối đa quá trình trao đổi chất và nhu cầu oxy.
Chia sẻ với phóng viên Báo Nông nghiệp và Môi trường, giám đốc một doanh nghiệp logistics chuyên tuyến lạnh tại Lạng Sơn cho rằng: "Bài toán không chỉ là nhiệt độ. Nếu xếp tôm quá dày, nồng độ CO2 tăng cao tôm sẽ ngộp. Nếu sục khí quá mạnh, tôm bị stress cũng sẽ chết khi đến nơi. Chi phí logistics cho hàng sống không tính bằng km, mà tính bằng 'công nghệ duy trì sự sống'. Chi phí vận chuyển một container tôm hùm đi đường bộ có thể lên tới 160 triệu đồng, trong đó tiền thiết bị, giám sát nhiệt độ và rủi ro đền bù hàng chết ảnh hưởng nhiều tới giá thành".
Thực tế, theo Báo cáo Logistics Việt Nam 2023 của Bộ Công Thương, chi phí logistics cho thủy sản tươi sống của Việt Nam vẫn đang ở mức cao, chiếm khoảng 25-30% giá thành sản phẩm, trong khi con số này ở Thái Lan chỉ khoảng 15-20%. Nguyên nhân nằm ở sự thiếu đồng bộ của chuỗi cung ứng lạnh. Chúng ta có xe lạnh, kho lạnh, nhưng thiếu các trung tâm logistics chuyên dụng để xử lý, đóng gói lại hàng hóa chuẩn xuất khẩu ngay tại vùng nguyên liệu hoặc cửa ngõ biên giới.
Từ "tiểu ngạch" sang chính ngạch: Khe cửa hẹp nhưng bền vững
Một thách thức khác cho logistics hàng tươi sống là thủ tục thông quan. Trung Quốc đã siết chặt quy định với Lệnh 248 và 249, yêu cầu truy xuất nguồn gốc nghiêm ngặt.
Thời kỳ hàng "đi đêm" qua các lối mở đã chấm dứt. Hàng tươi sống đi chính ngạch đòi hỏi thời gian chờ thông quan, kiểm dịch. Đây là "điểm chết" của hàng tươi sống. Nếu xe nằm chờ tại cửa khẩu 2 ngày, toàn bộ lô tôm có thể thành phế phẩm.
Do đó, xu hướng logistics hiện đại không chỉ là chở hàng nhanh, mà là "Logistics tích hợp thủ tục". Các đơn vị vận tải uy tín hiện nay phải kiêm luôn vai trò tư vấn mã vùng trồng, mã cơ sở đóng gói và khai báo hải quan điện tử trước khi xe đến biên giới.
Đường đua đưa thủy sản "đang bơi" sang Trung Quốc đang mở ra cơ hội tỷ đô, nhưng cũng là cuộc sàng lọc khắc nghiệt. Chỉ những doanh nghiệp làm chủ được công nghệ, tận dụng tối đa lợi thế cao tốc và đường sắt liên vận, đồng thời tuân thủ nghiêm ngặt quy chuẩn chính ngạch mới có thể chiến thắng.
Đã đến lúc con tôm, con cua Việt Nam không chỉ cần bơi nhanh trong nước, mà cần một "chiến lược bơi" bài bản trên bàn cờ logistics quốc tế.
