Sâm Lai Châu và khát vọng từ đại ngàn Tây Bắc

Leo rừng, uống nước suối để tìm báu vật 

Trong lòng những dãy núi hùng vĩ nhất Tây Bắc còn chứa đựng bao điều kỳ diệu. Ở đó, những bà con dân tộc thiểu số nỗ lực không biết mệt mỏi, vươn lên, vượt khó khăn gìn giữ, bảo vệ rừng. Từ nỗ lực ấy, thiên nhiên đã ban tặng cho bà con Lai Châu một báu vật vô giá trong những khu rừng già. Báu vật ấy chính là sâm Lai Châu, loài thảo dược quý hiếm. Cho đến nay, dược tính của chúng chưa một loại sâm nào sánh được.

Khi nói đến sâm Lai Châu, những cụ cao niên ở biên giới Pa Vệ Sủ (huyện Mường Tè, Lai Châu) thường nhắc đến đỉnh Pu Si Lung, mây bay ngang ngọn núi. Ở đấy có khí hậu mát mẻ quanh năm, với những thảm thực vật phong phú và là nơi người ta tìm thấy những "cụ" sâm Lai Châu quý giá.

Pu Si Lung có độ cao khoảng 3.000 m so với mực nước biển. Trước đây, để lên được đỉnh núi này phải đi mất nhiều ngày đường, chỉ sơ sẩy nhỏ có thể trượt xuống vực thẳm. 

Ông Pờ Và Hừ, Trưởng bản Sín Chải B, xã Pa Vệ Sủ chỉ tay về phía núi kể, để lấy sâm bà con phải chuẩn bị cơm nắm, muối và những vật dụng cần thiết phòng việc phải sống trong rừng dài ngày. Càng vào sâu trong rừng, địa hình càng hiểm trở, có những đoạn dựng đứng, thác trơn trượt, phải bám lấy những rễ cây chằng chịt như mạng nhện để leo lên. Có những lúc sương mù xuất hiện dày đặc không thể nhìn thấy lối đi. Ngay cả ánh mặt trời cũng bị che lấp bởi những tán rừng già.

Lên cao, không khí loãng và lạnh hơn, lúc này việc leo rừng cũng đã vắt kiệt sức của bà con. Ở đây chính là nơi sâm Lai Châu ẩn mình dưới những lớp lá rừng hoai mục. Khi thấy sâm Lai Châu, cảm giác vỡ oà như tìm thấy báu vật.

Cây sâm có lá xanh mướt, thân nhỏ và phải thật cẩn thận để đào toàn bộ củ và rễ. Khi lấy lên, mùi của sâm lẫn hơi của rừng già cũng đủ làm người ta tỉnh táo, khoan thai. 

Thế nhưng không có gì là vô hạn, lấy của rừng mãi rồi cũng dần cạn kiệt. Chính vì thế, bà con tìm cách mang sâm Lai Châu về trồng trong vườn nhà và nhân giống. Sau này không phải leo rừng vất vả để lấy sâm Lai Châu nữa. Sâm Lai Châu cũng không biến mất như nhiều loài thực vật quý khác.

Ông Pừ Và Hừ chia sẻ: “Trước mình theo bố lên rừng lấy củ sâm về bán, đem đổi gạo. Song lấy nhiều của rừng thì sớm muộn cũng cạn kiệt. Bố đã mang sâm về tìm cách trồng nên mới có vườn như bây giờ”.

Từ bỏ lợi ích trước mắt để bà con thoát nghèo 

Từ ý chí, nỗ lực, bà con dân tộc thiểu số đã sưu tầm, mang những củ sâm Lai Châu từ rừng già về ươm mầm, nhân giống. Dọc đường lên Pu Si Lung hiện đã có những vườn sâm của bà con tự gieo trồng và coi đó là một sinh kế mới, giúp xóa đói, giảm nghèo, từ bỏ cuộc sống du canh, du cư trước đây.

Ông Pờ Và Hừ, Trưởng bản Sín Chải B, xã Pa Vệ Sủ chia sẻ, bà con ở đây không còn lo thiếu đói khi giáp hạt như trước, cuộc sống đã khá hơn trước rất nhiều. 

Cùng với chủ trương của tỉnh Lai Châu, cán bộ đến bản vận động bà con tham gia trồng sâm Lai Châu để bảo tồn giống dược liệu quý. Từ một nhà, rồi một vài nhà, đến nay trong bản đã có nhiều hộ trồng sâm Lai Châu. Bà con được hướng dẫn kỹ thuật trồng, chăm sóc và dựa vào kinh nghiệm nên tỷ lệ cây thối hỏng đã giảm hẳn so với trước đây. 

Cũng theo ông Hừ, hiện trong bản bà con vẫn giữ được những củ sâm gốc quý. Đã có nhiều người đến hỏi mua nhưng giá nào bà con cũng không bán. Bởi khi giữ lại sâm gốc mới có thể nhân giống và chia sẻ rộng rãi để tất cả mọi người cùng trồng sâm xóa nghèo.

Bản Sín Chải B có 52 hộ dân thì hiện có 44 hộ trồng sâm Lai Châu, nâng tổng diện tích sâm của bản đạt trên 3 ha, toàn xã Pa Vệ Sử đạt trên 15 ha…

Ngoài ra, chính quyền địa phương đã có nhiều chính sách cho thuê đất, đầu tư hạ tầng, hỗ trợ phát triển nông nghiệp, tạo điều kiện tốt nhất để nhà đầu tư, doanh nghiệp và người dân tham gia trồng sâm Lai Châu... 

Chỉ riêng huyện Mường Tè hiện đã quy hoạch trồng sâm với diện tích hàng chục nghìn ha, tập trung tại 6 xã vùng cao gồm Pa Ủ, Pa Vệ Sủ, Tá Bạ, Ka Lăng, Thu Lũm, Mù Cả, đồng thời phối hợp với các địa phương có tiềm năng khuyến khích người dân, doanh nghiệp phát triển kinh tế dưới tán rừng.

Hiện nhiều hộ gia đình trên địa bàn trồng sâm dưới tán rừng, ngoài thu nhập từ bán sâm còn được nhận từ 25 - 35 triệu đồng/năm tiền dịch vụ môi trường rừng. Qua đó cải thiện đời sống bà con dân tộc thiểu số tại vùng khó khăn.

Đưa quốc bảo Việt Nam vươn tầm quốc tế

Hiện nay, tỉnh Lai Châu đặt mục tiêu đưa sâm Lai Châu trở thành ngành hàng có giá trị kinh tế cao và là sản phẩm chủ lực của tỉnh, đồng thời đưa loại dược liệu quý này ra thị trường quốc tế. 

Tại lễ hội nhân sâm thế giới, ông Vũ Mạnh Hà, Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Lai Châu đã có bài phát biểu và giới thiệu về sâm Lai Châu thu hút đông đảo chuyên gia, nhà khoa học, doanh nghiệp, du khách trong và ngoài nước quan tâm. 

Trong đó nhấn mạnh, đối với tỉnh Lai Châu, cây sâm Lai Châu được đánh giá là loài dược liệu quý hiếm được đưa vào danh mục đỏ cây thuốc Việt Nam, tất cả bộ phận của cây đều có thể dùng làm thuốc chữa bệnh. Trong thân, rễ sâm Lai Châu có hàm lượng saponin MR2 chiếm tỷ lệ lớn. 

Tỉnh Lai Châu đã và tiếp tục triển khai hợp tác với nhiều chuyên gia về nhân sâm nhằm bảo tồn, phát triển và chế biến sâm Lai Châu thành thương hiệu quốc gia, quốc bảo của Việt Nam.

Cũng tại Lai Châu, hiện nhiều doanh nghiệp đã đầu tư vào lĩnh vực sản xuất, chế biến loại dược liệu quý này và hình thành vườn sâm gốc. Trong đó có thể kể đến vườn sâm của Công ty cổ phần Tập đoàn Sâm Pu Si Lung, hình thành từ năm 2020. 

Đây cũng là nhà vườn được giao bảo tồn, phát triển sâm Lai Châu giống gốc của tỉnh. Hiện nhà vườn có trên 11 ha sâm trồng với đủ các lứa tuổi. Nhà vườn có sản phẩm bán ra là củ sâm tươi, sâm khô thái lát, nước sâm tinh chất, trà lá sâm, sâm ngâm mật ong, rượu lá sâm.

Nhà vườn đã liên kết với chuyên gia Nhật Bản để phát triển vườn sâm chất lượng cao. Toàn bộ diện tích trồng theo quy trình kỹ thuật của Nhật Bản, do chuyên gia nước bạn giám sát trực tuyến tất cả các chỉ số hàng ngày như độ ẩm, độ pH đất, khâu ủ phân hữu cơ... Hàng quý, các chuyên gia sẽ bay sang trực tiếp kiểm tra và mang mẫu phân, cây, đất về để kiểm tra.

Cuối mỗi năm, các chuyên gia mang mẫu sâm về để cơ quan kiểm nghiệm của Bộ Y tế Nhật Bản kiểm nghiệm theo tiêu chuẩn của Nhật Bản... 

Theo ông Đinh Văn Đô, Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần Tập đoàn sâm Pu Si Lung, Công ty đang triển khai dự án trồng rừng gỗ lớn và phát triển cây dược liệu dưới tán rừng, trong đó chủ lực là cây sâm Lai Châu trên địa bàn xã Pa Vệ Sủ. Sau 3 năm triển khai thực hiện nghiêm ngặt các quy định, cây sâm Lai Châu đã được chuyên gia Nhật Bản đánh giá rất cao về chất lượng. Công ty hiện đang chuẩn bị các bước để phát triển các sản phẩm chế biến sâu sâm Lai Châu cung cấp cho thị trường Nhật Bản. Sau khi vào được thị trường khó tính như Nhật Bản, sẽ mở rộng xuất khẩu sang các thị trường khác.

Ngày 19/5/2024, Tỉnh uỷ Lai Châu ban hành Nghị quyết số 17-NQ/TU về phát triển sâm Lai Châu giai đoạn 2024 - 2030, định hướng đến năm 2035. Trong đó, sản lượng khai thác sâm Lai Châu năm 2030 dự kiến đạt khoảng 30 tấn/năm, đạt tiêu chuẩn GACP-WHO, đồng thời đưa sâm Lai Châu xuất khẩu, hướng tới thương hiệu quốc tế, tạo nguồn thu quan trọng cho tỉnh.