Quyết sách lớn phát triển nông nghiệp Thanh Hóa: [Bài 3] Dòng nước đại ngàn đánh thức cả vùng đất

“Trái tim nước” giữa núi rừng

Người dân huyện Thường Xuân cũ, qua nhiều thế hệ đã quá quen với dòng sông Chu khi mềm mại hiền hòa, khi lại cuộn trào dữ dội mỗi mùa bão về. Nhưng sâu trong ký ức của họ vẫn còn đó nỗi ám ảnh của những năm tháng hạn hán kéo dài, lũ lụt bất chợt, ruộng đồng chờ nước, cuộc sống chông chênh trong sự bấp bênh của thiên nhiên.

Trong mạch sống ấy, ngày 29/01/2003 trở thành dấu mốc đặc biệt. Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 130/QĐ-TTg, phê duyệt Dự án hồ chứa nước Cửa Đạt - một trong những công trình thủy lợi quy mô bậc nhất miền Trung thời điểm đó. Cả tỉnh Thanh Hóa đón nhận tin vui lớn, bởi giấc mơ trị thủy bao đời sắp trở thành hiện thực.

Theo quyết định của Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) được giao làm chủ đầu tư công trình thủy lợi đầu mối. Cùng với đó, UBND tỉnh Thanh Hóa quyết định thành lập một công ty cổ phần, trong đó Tổng công ty Xuất nhập khẩu Xây dựng Việt Nam giữ cổ phần chi phối để đảm nhiệm phần đầu tư xây dựng nhà máy thủy điện.

Tháng 2/2004, tiếng máy xúc, máy ủi vang vọng cả vùng núi, báo hiệu sự khởi đầu của một công trình trọng điểm quốc gia. Con đường vào lòng hồ ngày ấy còn đầy đá hộc, bụi mù, nhưng từng đoàn công nhân, kỹ sư vẫn miệt mài bám công trường. Những lán trại dã chiến dựng lên giữa đại ngàn, ánh đèn đêm đêm soi từng nét mặt mệt nhoài nhưng đầy quyết tâm.

Năm 2009, sau bao tháng ngày vất vả, từng hạng mục chính của công trình được hoàn thành. Chỉ một năm sau, tức năm 2010, hồ Cửa Đạt chính thức đi vào vận hành, mở ra bước ngoặt lớn cho cả vùng hạ du Nam - Bắc sông Chu.

“Hồ Cửa Đạt không chỉ là công trình thủy lợi quan trọng mà còn là nguồn sống ổn định cho hàng trăm nghìn người dân hạ lưu”, ông Nguyễn Đức Cường, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Thanh Hóa, chia sẻ.

Kể từ đó, dòng nước được thu vào hồ rộng mênh mông giữa lòng núi không chỉ là tài nguyên, mà còn là kỳ vọng nâng cao năng suất nông nghiệp, là nguồn sống của hàng trăm nghìn con người phía hạ lưu.

 Một hồ chứa với 5 sứ mệnh lớn

Hồ Cửa Đạt được ví như “trái tim điều tiết” của hệ thống sông Chu - sông Mã, đặt giữa thung lũng rộng lớn với diện tích lưu vực lên tới 5.938 km², trong đó riêng địa phận Thanh Hóa đã chiếm 593 km².

Với dung tích 1,45 tỷ m³, hồ chứa giống như một biển nước nhỏ nằm giữa đại ngàn, được thiết kế để hoàn thành 5 nhiệm vụ chiến lược.

Hệ thống kênh tưới tự chảy Bắc sông Chu - Nam sông Mã thực chất là giai đoạn 2 của dự án đầu tư xây dựng hồ chứa nước Cửa Đạt (sau khi hoàn thành cụm công trình đầu mối thủy lợi), được đầu tư xây dựng từ năm 2011 đến năm 2018 với tổng kinh phí khoảng 4.300 tỷ đồng; tổng chiều dài toàn tuyến là hơn 370 km (gồm cả kênh cấp I, kênh cấp II và III).

Những năm chưa có hồ Cửa Đạt, mỗi mùa mưa lũ đến, vùng Xuân Khánh và cả hạ lưu sông Chu đều thấp thỏm. Nhưng công trình đã được thiết kế để giảm lũ tần suất P = 0,6%, bảo đảm mực nước ở Xuân Khánh không vượt quá +13,71 m. Dung tích phòng lũ 387 triệu m³ như một lá chắn vững vàng, giúp người dân yên tâm sản xuất, ổn định đời sống.

Nguồn nước cấp cho sinh hoạt và công nghiệp từ hồ đạt lưu lượng 7,715 m³/s, góp phần quan trọng trong việc hình thành và mở rộng các khu công nghiệp, đô thị và vùng dân cư mới của tỉnh.

Những khu vực từng thiếu nước sạch nay đã có nguồn cung ổn định quanh năm. Đây chính là nền tảng để Thanh Hóa thu hút đầu tư, phát triển các lĩnh vực chế biến - sản xuất - dịch vụ trong những năm gần đây.

Đặc biệt, hồ Cửa Đạt đã thay đổi hoàn toàn diện mạo nông nghiệp xứ Thanh. Đảm bảo nguồn nước tưới ổn định cho 86.862 ha, đánh thức những cánh đồng "ngủ quên".

Nguồn nước từ hồ theo hệ thống kênh mương tự chảy vươn xa, đảm bảo tưới cho 86.862 ha đất canh tác, trong đó có 54.031 ha thuộc vùng Nam sông Chu; 32.831 ha thuộc vùng Bắc sông Chu - Nam sông Mã.

Nhờ đó, nông dân có thể chủ động tăng vụ, chuyển đổi cây trồng, áp dụng khoa học kỹ thuật để nâng cao năng suất. Nếu trước kia phải loay hoay với một vụ lúa, thì nay nhiều địa phương đã sản xuất ổn định hai vụ, thậm chí thêm vụ đông trên các chân ruộng màu mỡ.

Từng thửa ruộng vốn chỉ ngóng mưa trời nay xanh thắm cả bốn mùa. Những cánh đồng dưa, ớt, ngô ngọt, ổi… nối nhau trải dài, mang lại thu nhập cao hơn gấp nhiều lần so với cây lúa truyền thống.

“Nhờ hệ thống tưới tự chảy, nông dân chủ động tăng vụ, chuyển đổi cây trồng và áp dụng khoa học kỹ thuật để nâng cao năng suất", ông Cường nhận định.

Nhà máy thủy điện Cửa Đạt, với công suất 88 - 97 MW, là điểm nhấn đáng tự hào của công trình. Hằng năm, lượng điện phát ra không chỉ đóng góp vào lưới điện quốc gia mà còn tạo nguồn thu ổn định, hỗ trợ ngân sách địa phương đầu tư trở lại cho phát triển hạ tầng và an sinh xã hội.

Mỗi mùa khô đến, hồ Cửa Đạt lại giữ vai trò quan trọng trong việc xả nước 30,42 m³/s xuống hạ lưu sông Mã, giúp đẩy mặn, duy trì môi trường sinh thái và phục hồi thảm thủy sinh tự nhiên, đồng đất hai bên bãi bồi cũng phì nhiêu hơn. Đó là những lợi ích bền vững mà không phải công trình nào cũng có thể mang lại.

Dòng nước của đổi thay

Khi hồ Cửa Đạt vận hành, từ vùng thượng nguồn đến những cánh đồng phía hạ du, tất cả như bước vào một thời kỳ mới. Không còn cảnh “gồng mình chờ trời”, người nông dân xứ Thanh bắt đầu làm chủ từng vụ mùa.

Hệ thống tưới tự chảy đã giúp ruộng đồng xanh tốt quanh năm, năng suất cây trồng chủ lực của tỉnh tăng rõ rệt. Nhiều mô hình sản xuất tập trung được hình thành, liên kết nông dân với doanh nghiệp, đảm bảo đầu ra ổn định cho sản phẩm.

“Hồ Cửa Đạt là biểu tượng của sự đổi mới, mang lại lợi ích bền vững, góp phần ổn định kinh tế, năng lượng và đời sống người dân,” ông Cường chia sẻ.

Sự quyết tâm của Tỉnh ủy, UBND tỉnh cùng sự phối hợp của các sở, ban, ngành và đặc biệt là tinh thần đổi mới của bà con nông dân đã đem lại sự thay đổi sâu sắc. Các cán bộ khuyến nông thường xuyên bám cơ sở, hướng dẫn kỹ thuật, chuyển giao khoa học công nghệ, khích lệ bà con mạnh dạn chuyển đổi cây trồng có giá trị kinh tế cao hơn.

Tổng sản lượng lương thực toàn tỉnh đạt trung bình 1,56 triệu tấn/năm, tương đương 103,9% kế hoạch, vượt mục tiêu duy trì 1,5 triệu tấn/năm trong nhiều năm liên tiếp.

Nhờ vậy, diện tích đất trồng lúa kém hiệu quả được thay thế bởi những luống rau màu, giàn ổi sai trĩu quả. Thu nhập của người dân tăng lên rõ rệt. Nhiều hộ trước đây khó khăn nay đã có thể xây nhà kiên cố, đầu tư máy móc sản xuất, tạo việc làm cho lao động địa phương.

Con số biết nói này thể hiện rõ tầm quan trọng của hồ Cửa Đạt không chỉ đối với an ninh lương thực của Thanh Hóa nói riêng mà còn cả khu vực Bắc Trung Bộ.

Xã Định Liên, trước sáp nhập có 300 ha đất sản xuất nông nghiệp. Trước đây có 4 trạm bơm được vận hành, tuy nhiên sản xuất phụ thuộc vào thời tiết phần nhiều. Vụ đông, người nông dân khó canh tác các loại rau màu vì khô hạn. Từ khi có hồ chứa nước Cửa Đạt cùng hệ thống tưới tự chảy, mỗi vụ đông, xã Định Liên canh tác tới hơn 100 ha rau màu.

Vụ đông 2025, xã Định Liên có 30 ha trồng ớt thương phẩm, năm nay ớt được mùa, được giá người nông dân phấn khởi thu hoạch.

“Hiện tại chỉ còn 1 trạm bơm hoạt động, 80% diện tích đất sản xuất nông nghiệp của Định Liên đã sử dụng hệ thống tưới tự chảy, tiết kiệm chi phí tới 50%, nhưng năng suất cao và ổn định,” ông Lưu Tài Sáng, Giám đốc HTX Nông nghiệp và Dịch vụ Định Liên nhấn mạnh.

Ngày nay, đứng trên đỉnh đập Cửa Đạt vào lúc hoàng hôn buông xuống, mặt hồ phẳng lặng như gương, ít ai biết rằng bên dưới vẻ đẹp dịu êm ấy là một công trình mang tầm vóc chiến lược, góp phần ổn định kinh tế, bảo đảm an ninh năng lượng, đảm bảo nguồn nước cho cả trăm nghìn ha đất sản xuất và hàng vạn hộ dân.

Hồ Cửa Đạt không chỉ là công trình thủy lợi quy mô lớn nhất Bắc Trung Bộ. Nó còn là biểu tượng của sự đổi mới, bền bỉ và tinh thần chinh phục thiên nhiên để phục vụ dân sinh cũng như phát triển kinh tế. Dòng nước từ Cửa Đạt đã và đang chảy vào từng ruộng đồng, từng nhà máy, từng nếp sống của người dân xứ Thanh, tạo nên một diện mạo mới, phát triển và bền vững hơn.

“Hồ Cửa Đạt không chỉ giữ nước mà còn giữ gìn hy vọng về những mùa vàng no đủ, về những cánh đồng xanh tươi quanh năm", ông Nguyễn Đức Cường khẳng định.