Ngành sắn vượt thách thức: [Bài cuối] Đổi mới tư duy để bứt phá

Doanh nghiệp phải coi nông dân là “đối tác sống còn”

Việt Nam hiện có khoảng gần 600.000 ha sắn, sản lượng đạt hơn 10,5 triệu tấn củ tươi mỗi năm. Cây sắn từng được xem là “cây cứu đói”, góp phần đảm bảo an ninh lương thực, hiện đang mang về kim ngạch xuất khẩu hơn 1 tỷ USD mỗi năm. Tuy nhiên, cùng với quá trình mở rộng diện tích và thâm canh thiếu kiểm soát, cây sắn đang bộc lộ nhiều hạn chế về dịch bệnh, thiếu hụt nguyên liệu chế biến...

Một nghịch lý đang diễn ra là nguồn nguyên liệu trong nước đang thiếu hụt trầm trọng. Nhiều nhà máy chế biến phải nhập khẩu sắn lát, sắn tươi từ Campuchia và Lào, làm tăng chi phí và giảm lợi nhuận. Một nghịch lý khác là chúng ta có diện tích trồng sắn lớn, nhưng diện tích có hợp đồng bao tiêu chỉ chiếm tỷ lệ nhỏ, khiến người nông dân phải “tự bơi” giữa biến động thị trường, rơi vào vòng luẩn quẩn “được mùa mất giá”.

Thực tế đã chứng minh: một ngành hàng không có mối liên kết bền vững giữa nông dân và doanh nghiệp sẽ khó đứng vững. Việc doanh nghiệp chỉ coi người trồng sắn là đối tượng cung cấp nguyên liệu tạm thời, không đầu tư hay đồng hành, đã khiến mối quan hệ hai bên trở nên lỏng lẻo. Khi giá sắn giảm, nông dân bỏ ruộng; khi giá tăng, doanh nghiệp lại thiếu nguyên liệu. Đây chính là biểu hiện rõ nhất của một chuỗi giá trị thiếu nền tảng bền vững.

Năm 2023, Thái Lan - quốc gia đứng đầu thế giới về sản xuất tinh bột sắn từng đối mặt với khủng hoảng thiếu nguyên liệu nghiêm trọng. Nguyên nhân được xác định do các nhà máy phát triển nóng, không chú trọng xây dựng vùng nguyên liệu và bỏ rơi người nông dân. Sau khủng hoảng, các doanh nghiệp hàng đầu Thái Lan đã thay đổi chiến lược: tăng cường kết nối, đồng hành cùng nông dân.

Mỗi tuần, chuyên viên kỹ thuật của doanh nghiệp đến từng hộ trồng sắn để theo dõi tình hình sâu bệnh, hỗ trợ kỹ thuật, hướng dẫn canh tác và chia sẻ giá thị trường. Mối quan hệ này giúp đảm bảo nguồn cung ổn định, nâng cao chất lượng nguyên liệu và củng cố niềm tin giữa doanh nghiệp và nông dân. Bài học từ Thái Lan cho thấy, chi phí xây dựng mối quan hệ không lớn, nhưng lợi ích mang lại là rất bền vững, đó là sự trung thành của người trồng và uy tín của doanh nghiệp.

Vì vậy, các doanh nghiệp sắn Việt Nam cần chủ động hơn trong việc đồng hành cùng nông dân. Thay vì “thu mua thời vụ”, hãy coi người nông dân là đối tác chiến lược - những người bảo đảm đầu vào cho sản xuất và giữ uy tín cho thương hiệu. Khi người nông dân tin tưởng, họ sẽ chăm sóc cây trồng theo đúng quy trình kỹ thuật, tạo ra nguyên liệu đạt chuẩn, từ đó nâng cao giá trị cho doanh nghiệp.

Chính sách phát triển bền vững

Theo Đề án phát triển ngành hàng sắn đến năm 2030, tầm nhìn 2050, Bộ đặt mục tiêu đưa kim ngạch xuất khẩu đạt 1,8-2 tỷ USD/năm, đồng thời giảm phát thải, nâng cao chất lượng và hiệu quả chuỗi giá trị. Đây là định hướng quan trọng, giúp ngành sắn Việt Nam chuyển mình từ sản xuất truyền thống sang sản xuất xanh, thông minh và bền vững hơn.

Ngoài yếu tố cần sự chủ động phía doanh nghiệp, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã ban hành hàng loạt chính sách hỗ trợ. Nổi bật là Dự án chuyển đổi hệ thống sản xuất sắn theo mô hình canh tác tuần hoàn và quản lý chuỗi giá trị thông minh, hợp tác cùng JICA, JST và CIAT. Mục tiêu là giảm phát thải, tăng hấp thụ carbon trong đất, bảo vệ tài nguyên và nâng cao hiệu quả kinh tế.

Song song đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã ban hành Quy trình canh tác sắn bền vững - kết quả nghiên cứu của nhiều đơn vị như Viện Di truyền Nông nghiệp, Trung tâm Nghiên cứu cây có củ, Trung tâm Hưng Lộc… Quy trình này tích hợp các gói kỹ thuật về trồng, chăm sóc, dinh dưỡng, thủy lợi và nhân giống sạch bệnh, giúp nông dân áp dụng đồng bộ, hiệu quả hơn.

TS. Đinh Công Chính, Phó Trưởng phòng Cây lương thực - Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cho biết, để phát triển cây sắn theo hướng bền vững, cần tập trung vào bốn yếu tố then chốt gồm: trồng đúng thời vụ, tuân thủ nghiêm ngặt quy trình kỹ thuật chăm sóc, tăng cường dinh dưỡng đất - đầu tư thâm canh và đảm bảo nguồn nước tưới hợp lý.

“Khi các giải pháp này được áp dụng đồng bộ, năng suất bình quân sắn có thể tăng từ 20,3 tấn/ha lên 23-25 tấn/ha, đưa sản lượng toàn quốc đạt khoảng 11,5-12 triệu tấn củ tươi mỗi năm, đồng thời nâng cao đáng kể hàm lượng tinh bột trong củ sắn, tạo tiền đề quan trọng cho ngành sắn phát triển hiệu quả và bền vững hơn”, TS. Đinh Công Chính nhấn mạnh.

Ông Lê Hữu Hùng, Phó Chủ tịch Hiệp hội sắn Việt Nam cho rằng: “Đầu tư nghiên cứu và chọn tạo giống sắn mới và cải tiến quy trình sản xuất là chiến lược sống còn. Giống tốt không chỉ giúp tăng năng suất, giảm chi phí sản xuất mà còn chủ động được nguồn nguyên liệu, hạn chế nhập khẩu, nâng cao năng lực cạnh tranh, nếu làm tốt công tác giống, mục tiêu xuất khẩu 2 tỷ USD mỗi năm hoàn toàn khả thi”.

Đồng quan điểm, ông Nguyễn Văn Tài, đại diện doanh nghiệp chế biến tinh bột sắn, cho rằng liên kết “bốn nhà” - Nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và nông dân - chính là chìa khóa giúp ngành sắn phát triển bền vững.

"Doanh nghiệp cần giống tốt; nông dân cần đầu ra ổn định; nhà khoa học cung cấp giải pháp; Nhà nước kết nối và hỗ trợ chính sách. Khi bốn mắt xích này hoạt động đồng bộ, ngành sắn Việt Nam sẽ vững vàng hơn trước mọi biến động”, ông Tài khẳng định.

Ngành sắn không chỉ là cây trồng nông nghiệp, mà còn là nguồn nguyên liệu chiến lược cho công nghiệp chế biến, nhiên liệu sinh học và xuất khẩu. Hàng triệu người dân ở nông thôn đang sống dựa vào cây trồng này. Vì vậy, tái cấu trúc ngành sắn, đầu tư vào giống sạch bệnh, mở rộng vùng nguyên liệu, tăng cường liên kết và ứng dụng công nghệ sinh học là hướng đi tất yếu.

Với sự đồng hành của Nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và người nông dân, ngành sắn Việt Nam hoàn toàn có thể vươn tới mục tiêu phát triển bền vững, vừa đảm bảo sinh kế cho nông dân, vừa nâng tầm giá trị xuất khẩu, góp phần hiện thực hóa mục tiêu nông nghiệp xanh, sinh thái và kinh tế tuần hoàn.