Ngành sắn vượt thách thức: [Bài 4] Ngã rẽ phát triển bền vững hay tụt hậu?

Cơn khát nguyên liệu đe dọa chuỗi chế biến

Sau giai đoạn tăng trưởng ấn tượng với kim ngạch xuất khẩu duy trì trên 1 tỷ USD, ngành sắn Việt Nam đang đối mặt với thách thức chưa từng có: thiếu hụt nguyên liệu nghiêm trọng, năng suất thấp, trong khi dịch bệnh và biến động thị trường quốc tế vẫn diễn biến phức tạp.

Theo ông Lê Hữu Hùng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Sắn Việt Nam, điều đáng lo ngại nhất hiện nay là nguồn nguyên liệu trong nước chỉ đáp ứng được khoảng 50% nhu cầu của các nhà máy chế biến. “Nếu không chủ động được nguyên liệu, tương lai ngành sắn sẽ rất khó khăn. Chúng ta đang phụ thuộc phần lớn vào nhập khẩu củ sắn tươi từ các nước lân cận. Khi nguồn cung bên ngoài bị gián đoạn, hàng loạt nhà máy có thể phải dừng hoạt động hoặc chịu thua lỗ”, ông Hùng cảnh báo.

Hiện cả nước có hơn 150 nhà máy chế biến sắn, công suất bình quân 300-350 tấn củ/ngày, tương đương 20 triệu tấn củ mỗi năm. Trong khi đó, nguồn nguyên liệu trong nước mới đạt khoảng 10 triệu tấn - tức là chỉ đủ cho một nửa công suất thiết kế. Điều này khiến nhiều doanh nghiệp phải nhập sắn tươi hoặc lát khô từ Campuchia, Lào và Thái Lan, làm chi phí logistics đội lên đáng kể.

Ông Hùng cho rằng, giải pháp lâu dài là nâng năng suất và cải thiện giống sắn trong nước. Hiện năng suất bình quân chỉ đạt 20,3 tấn/ha, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 30-40 tấn/ha. “Nếu chúng ta không có bước đột phá về giống, ngành sắn chắc chắn thiếu hụt nguyên liệu. Cần tập trung chọn tạo và đưa vào sản xuất các giống mới có năng suất cao, kháng bệnh tốt - đây là yếu tố then chốt để giữ vững ngành hàng tỷ đô”, ông nhấn mạnh.

Ở góc độ doanh nghiệp, ông Nguyễn Văn Tài, Phó Giám đốc Phòng Thương mại - phụ trách thu mua nguyên liệu cho Tập đoàn Hùng Duy, doanh nghiệp chế biến tinh bột sắn lớn nhất tại Tây Ninh thừa nhận, tình trạng thiếu nguyên liệu đang trở thành vấn đề sống còn.

Ông Tài cho biết thêm, chỉ riêng Tây Ninh đã có 65 nhà máy chế biến sắn. Tính theo vụ, toàn tỉnh thiếu khoảng 7-8 triệu tấn củ tươi, một con số rất lớn, buộc các nhà máy phải mua gom từ Campuchia hoặc các tỉnh khác.

Về thiếu hụt nguồn nguyên liệu, ông Tài nêu, vấn đề nằm ở chỗ quỹ đất trồng sắn có hạn, trong khi mỗi nhà máy cần tới hàng trăm ha vùng nguyên liệu để hoạt động ổn định. Trong khi đó, chuỗi liên kết giữa doanh nghiệp và nông dân vẫn rất mong manh.

“Doanh nghiệp chúng tôi đang tích cực hỗ trợ nông dân tiếp cận các giống mới do Viện Di truyền Nông nghiệp nghiên cứu - năng suất 45-50 tấn/ha, hàm lượng tinh bột trên 27%, đặc biệt là kháng tốt bệnh khảm lá. Nếu những giống này được nhân rộng, sẽ góp phần đáng kể vào việc giải quyết thiếu hụt nguyên liệu. Do đó, giải pháp khả thi nhất là liên kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp - nông dân - nhà khoa học, chia sẻ lợi ích, đảm bảo đầu ra ổn định và cùng nhau xây dựng chuỗi giá trị sắn bền vững”, ông Tài chia sẻ.

Về mối quan hệ giữa nông dân và doanh nghiệp, ông Tài thẳng thắn nhìn nhận: “Nhiều bà con cho rằng doanh nghiệp ép giá, nhưng thực tế giá sắn phụ thuộc vào thị trường quốc tế, đặc biệt là Trung Quốc - nơi tiêu thụ tới 90% sản lượng tinh bột sắn xuất khẩu của Việt Nam.

“Hai năm qua, giá tinh bột sắn giảm mạnh do cạnh tranh với các loại tinh bột thay thế như ngô, khoai tây, lúa mì… khiến giá thu mua trong nước giảm theo. Chúng tôi rất mong giá sắn tăng, vì đó là tín hiệu của thị trường tốt", ông Tài nói.

Ngành sắn đứng trước ngã rẽ mới

Theo ông Nguyễn Đình Xuân, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Tây Ninh, toàn tỉnh hiện có 60.000 ha sắn, duy trì ổn định trong suốt nhiều năm, với hơn 20.000 hộ dân sống nhờ cây sắn.

“Tây Ninh là trung tâm chế biến sắn lớn nhất cả nước, công suất các nhà máy gấp 3-4 lần sản lượng trong tỉnh. Nguồn nguyên liệu không chỉ đến từ nông dân Tây Ninh mà còn từ các tỉnh lân cận, thậm chí từ Campuchia”, ông Xuân nói.

Để giải quyết bài toán này, Tây Ninh đã phối hợp với Viện Di truyền Nông nghiệp triển khai các khu thực nghiệm tại Dương Minh Châu và Tân Châu, phục vụ nghiên cứu và khảo nghiệm các giống sắn mới có khả năng kháng bệnh, năng suất cao, hàm lượng tinh bột tốt và thích nghi điều kiện khí hậu địa phương. “Việc có vùng thực nghiệm ngay tại Tây Ninh giúp các giống mới được thử nghiệm trong điều kiện thực tế, sớm đưa vào sản xuất”, ông Xuân nhấn mạnh.

Theo đánh giá của các chuyên gia, các nghiên cứu ứng dụng chỉ thị phân tử đang mở ra hướng đi căn bản để lai tạo giống sắn kháng bệnh, năng suất cao và ổn định. Dự án nghiên cứu do Viện Di truyền Nông nghiệp chủ trì đã tuyển chọn hơn 10 dòng sắn triển vọng, đồng thời xây dựng bản đồ gen liên quan đến kháng bệnh và hàm lượng tinh bột - cơ sở dữ liệu quý giá phục vụ chọn tạo giống trong giai đoạn tiếp theo.

Song song đó, để thoát khỏi “vòng lặp” xuất khẩu thô và phụ thuộc vào giá nguyên liệu, ngành chế biến tinh bột sắn Tây Ninh đã và đang đẩy mạnh đầu tư công nghệ hiện đại, hướng tới sản xuất xanh và đa dạng hóa sản phẩm. Từ tinh bột sắn, doanh nghiệp ngành hàng này tại địa phương đã phát triển hàng loạt sản phẩm có giá trị gia tăng cao như ethanol sinh học, vật liệu phân hủy sinh học, phụ gia thực phẩm và dược phẩm, đáp ứng xu hướng tiêu dùng bền vững toàn cầu.

“Cây sắn đã, đang và sẽ tiếp tục là trụ cột kinh tế của Tây Ninh nói riêng, cả nước nói chung. Vấn đề không chỉ là giữ được năng suất, mà phải nâng giá trị - bằng giống mới, công nghệ chế biến sâu và quản trị chuỗi liên kết hiệu quả. Khi đó, ngành sắn Việt Nam sẽ không chỉ phục hồi mà còn bứt phá, tiếp tục khẳng định vị thế ‘ngành hàng tỷ đô’ trên bản đồ nông sản thế giới”, ông Nguyễn Đình Xuân nhấn mạnh.