'Mở khóa' giá trị rừng tự nhiên và chuẩn hóa truy xuất chuỗi giá trị lâm sản Việt Nam

Đây là những dẫn liệu đáng tự hào, khẳng định thành tựu nhiều thập niên bảo vệ và phát triển rừng. Thế nhưng, dòng tiền cho công tác này vẫn hết sức hạn chế. Ngân sách nhà nước trực tiếp dành cho bảo vệ rừng chỉ chiếm khoảng 13% (2.000 tỷ đồng mỗi năm) so với tổng nguồn lực, trong khi nguồn thu đến từ chi trả dịch vụ môi trường rừng (PFES) khoảng 3.000 tỷ đồng mỗi năm cùng những thu nhập ban đầu trong việc chuyển nhượng tín chỉ carbon rừng.

Chính sách đóng cửa rừng tự nhiên từ năm 2011 đã giúp giảm áp lực khai thác, song cũng đồng thời “đóng” lại nguồn thu trực tiếp từ rừng. Nhiều vườn quốc gia, khu bảo tồn vẫn chủ yếu tồn tại nhờ ngân sách, thay vì vận hành theo cơ chế thị trường sinh thái. Rừng được giữ lại về diện tích, nhưng giá trị kinh tế - xã hội chưa thực sự phát huy. 

Trong khi đó, chuỗi giá trị gỗ và lâm sản tăng trưởng mạnh mẽ. Năm 2024, xuất khẩu năm 2025 đạt khoảng 16,25 tỷ USD. Ngành lâm nghiệp đặt mục tiêu xuất khẩu năm 2025 đạt 18 tỷ USD, và tính đến ngày 15/9/2025, kim ngạch đã đạt 11,3 tỷ USD.

Song đi cùng với đó là thách thức: các thị trường lớn, đặc biệt là Hoa Kỳ và Liên minh châu Âu, ngày càng siết chặt yêu cầu truy xuất nguồn gốc, áp dụng cơ chế “sản phẩm không gây mất rừng” (EUDR) và tiêu chuẩn phát thải thấp. Đó vừa là rào cản, vừa là áp lực đổi mới.

Những “vấn đề” tồn tại từ lâu

Thứ nhất, rừng tự nhiên là tài sản công thuộc sở hữu toàn dân, Nhà nước đại diện quản lý, nhưng phần lớn kinh phí bảo vệ lại đến từ khu vực tư nhân, trong đó có các doanh nghiệp thủy điện, nước sạch chi trả PFES. Bảo vệ rừng là trách nhiệm công, song ngân sách có hạn và nguồn lực tài chính phụ thuộc vào số ít đối tượng, khiến cơ chế chưa bền vững.

Thứ hai, việc đóng cửa rừng tự nhiên đã bảo vệ được diện tích, nhưng cũng gần như giảm thiểu nguồn thu. Ngoài PFES, tín chỉ carbon và du lịch sinh thái ở một số nơi, thì đa số rừng tự nhiên chưa tạo được dòng lợi ích ổn định.

Thứ ba, độ che phủ tăng nhưng chất lượng và sinh kế cộng đồng chưa tương xứng. Nhiều diện tích rừng nghèo kiệt, đa dạng sinh học suy giảm. Người trồng rừng nhỏ lẻ khó tiếp cận thị trường, trong khi chi phí tuân thủ chuẩn quốc tế lại có nguy cơ dồn lên họ.

Thứ tư, xuất khẩu gỗ đã đạt hàng chục tỷ USD nhưng hệ thống dữ liệu và truy xuất vẫn manh mún. Cơ sở dữ liệu tài nguyên rừng quốc gia đang được xây dựng, chưa đáp ứng yêu cầu “truy xuất tận gốc” từ các thị trường quốc tế.

Cuối cùng, Việt Nam đã khởi động thí điểm thị trường carbon (ETS) từ 2025 - 2028, cho phép bù trừ 30% bằng tín chỉ. Tuy nhiên, cơ chế kết nối giữa tài sản carbon của rừng và nghĩa vụ giảm phát thải của ngành công nghiệp vẫn chưa thông suốt. Tài sản carbon rừng vì thế vẫn là “kho báu bị bỏ ngỏ”.

Bài toán kép và 4 dòng giá trị lớn

Có thể khái quát thành một bài toán kép: một mặt, bảo vệ rừng là trách nhiệm công nhưng thiếu nguồn lực ổn định; mặt khác, chuỗi gỗ và lâm sản đã vươn ra toàn cầu nhưng chưa có dữ liệu truy xuất đủ mạnh để vượt qua rào cản quốc tế.

Để giải bài toán này, cần nhìn nhận lâm nghiệp theo bốn dòng giá trị lớn.

Thứ nhất, giống - lâm sinh - gỗ lớn, bảo đảm nguồn cung nguyên liệu. Thứ hai, chế biến sâu - thiết kế nội thất - vật liệu xanh, tạo giá trị gia tăng hàng chục tỷ USD mỗi năm. Thứ ba, dịch vụ hệ sinh thái như nước, du lịch, đa dạng sinh học, carbon, là những dòng giá trị mới, nhiều tiềm năng. Cuối cùng là dữ liệu và chứng chỉ, từ truy xuất nguồn gốc đến giám sát (MRV) carbon, là điều kiện tiên quyết để hội nhập quốc tế.

Không phải chuỗi giá trị nào cũng hội tụ đủ bốn dòng, nhưng đây chính là khung định hướng để các chuỗi hiện nay, vốn còn manh mún, được nâng cấp thành đầy đủ, bền vững và toàn diện.

Lời giải từ việc “mở khóa” giá trị

Với giống - lâm sinh - gỗ lớn, trọng tâm là nâng cao năng suất, chất lượng rừng trồng và quản trị rừng tự nhiên. Cần phát triển giống năng suất cao, mở rộng diện tích gỗ lớn có chứng chỉ, thí điểm hợp đồng sinh thái, trong đó ngân sách trả tiền theo kết quả về che phủ, giảm cháy, tăng trữ lượng carbon, thay cơ chế cấp phát bình quân.

Trong chế biến sâu - thiết kế nội thất - vật liệu xanh, giải pháp là hình thành các cụm công nghiệp chế biến gỗ xanh ở cả ba miền, ứng dụng năng lượng tái tạo và công nghệ tuần hoàn phụ phẩm. Mỗi sản phẩm phải gắn với mã định danh và lịch sử canh tác, vừa đáp ứng EUDR vừa nâng tầm thương hiệu gỗ Việt.

Đối với dịch vụ hệ sinh thái, cần mở rộng PFES theo hướng PFES++. Ngoài thủy điện, nước sạch, nên đưa thêm khu công nghiệp, du lịch, đồ uống vào đối tượng chi trả, với mục tiêu tăng nguồn thu 20 - 30% trong vài năm tới. Đồng thời, triển khai các dự án carbon rừng tự nhiên cấp tỉnh quy mô từ 50.000 ha, kết nối ETS để mở ra nguồn thu mới. Thí điểm tín chỉ đa dạng sinh học tại các vườn quốc gia gắn với du lịch cũng sẽ mở lối để hạ tầng lớn “mua bù trừ” bảo tồn thiên nhiên.

Với dữ liệu và chứng chỉ, cấp bách nhất là chuẩn hóa. Mỗi hecta rừng phải có mã định danh số và hồ sơ truy xuất, coi đây là điều kiện bắt buộc để tham gia mọi thị trường, từ PFES, carbon đến gỗ và du lịch.

Hoàn thiện cơ sở dữ liệu tài nguyên rừng quốc gia, kết nối hệ thống cấp phép - chứng nhận - kiểm định, đồng thời hình thành khung MRV quốc gia với một bộ tiêu chuẩn, một cổng đăng ký và một cơ quan kiểm định, sẽ là nền tảng để Việt Nam hội nhập ETS và các thị trường tín chỉ quốc tế.

Muốn chính sách đúng, trước hết phải mở khóa giá trị của rừng tự nhiên và chuẩn hóa truy xuất chuỗi giá trị lâm sản (nguyên liệu chủ yếu từ rừng trồng và nhập khẩu).

Khi PFES được mở rộng, thị trường carbon được kết nối, tín chỉ đa dạng sinh học được thử nghiệm, du lịch rừng phát triển, dữ liệu được chuẩn hóa và ngân sách được trả theo kết quả, mỗi hecta rừng sẽ không còn chỉ sống nhờ trợ cấp, mà thực sự trở thành một tài sản sinh lợi của quốc gia xanh. Đó là con đường để rừng Việt Nam không chỉ xanh về diện tích, mà còn xanh về kinh tế, bền vững về xã hội và hội nhập vững vàng vào thị trường toàn cầu.