Chuỗi cung ứng gỗ hợp pháp: [Bài 2] Chủ động đón đầu luật chơi toàn cầu

Trong hơn một thập kỷ, ngành gỗ Việt Nam đã bứt phá mạnh mẽ. Kim ngạch xuất khẩu gỗ và sản phẩm gỗ tăng gần 5 lần, từ 3,4 tỷ USD năm 2010 lên 16,3 tỷ USD năm 2024, đưa Việt Nam đứng thứ 5 thế giới, thứ 2 châu Á và dẫn đầu ASEAN. Số doanh nghiệp hoạt động trong ngành lâm nghiệp tăng từ khoảng 6.400 năm 2010 lên hơn 14.000 hiện nay, tạo ra trên 1,9 triệu việc làm. 

Tương lai xanh và bền vững

Chia sẻ với PV Báo Nông nghiệp và Môi trường, ông Nguyễn Chánh Phương, Phó Chủ tịch Hội Mỹ nghệ và Chế biến gỗ TP.HCM (HAWA) khẳng định, gỗ hợp pháp trong chuỗi cung ứng không chỉ là yêu cầu, mà là “tấm vé sống còn” để doanh nghiệp tồn tại và phát triển.

Từ khi Hiệp định VPA/FLEGT giữa Việt Nam và EU có hiệu lực, doanh nghiệp Việt đã chủ động xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc một cách toàn diện hơn, áp dụng không chỉ cho xuất khẩu sang châu Âu mà cả thị trường nội địa và nhiều thị trường quốc tế khác.

"Trong hành trình này, doanh nghiệp nhận được sự hỗ trợ quan trọng từ Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm, các hiệp hội ngành gỗ và tổ chức quốc tế, giúp họ dần hoàn thiện hệ thống trách nhiệm giải trình, xây dựng đội ngũ nhân sự chuyên trách, nâng cao năng lực cạnh tranh", ông Nguyễn Chánh Phương nói và cho biết, quy định mới của EUDR (Đạo luật chống phá rừng EU) yêu cầu truy xuất đến tận điểm khai thác, tức là phải biết mỗi cây gỗ thuộc về ai, khai thác ở đâu. Đây là bài toán không chỉ về pháp lý mà còn về kỹ thuật, đòi hỏi số hóa và lập bản đồ vùng trồng. Đây là công việc dài hạn, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức quốc tế.

Dù còn nhiều rào cản, ngành gỗ Việt vẫn duy trì tốc độ tăng trưởng 12-15%/năm, nhờ chiến lược lâm nghiệp quốc gia và sự hỗ trợ từ Tổ chức Hợp tác Quốc tế Đức (GIZ) cùng nhiều tổ chức quốc tế. Các doanh nghiệp ngày càng hoàn thiện hệ thống phân loại rủi ro, hồ sơ giải trình, và nâng cao kỹ năng cho cán bộ.

Mỹ và EU là hai thị trường “trụ cột” xuất khẩu, nhưng Mỹ biến động bởi thuế quan và các vụ điều tra phòng vệ thương mại. Trong khi đó, xu hướng “Trung Quốc +1” mở ra cơ hội khi nhiều nhà mua hàng dịch chuyển sang Việt Nam để giảm rủi ro từ Trung Quốc. Cùng với đó, Việt Nam có lực lượng lao động trẻ, khoảng 500.000-600.000 người, phù hợp cho ngành chế biến gỗ. Chính sách ổn định, sự cam kết bền vững và đối thoại linh hoạt của Nhà nước cũng tạo thêm lợi thế cạnh tranh quan trọng.

Theo ông Nguyễn Chánh Phương, thách thức chưa bao giờ thiếu nhưng cũng chưa từng làm ngành gỗ Việt chùn bước. Sự cam kết từ Chính phủ, cộng đồng doanh nghiệp và đối tác quốc tế đang giúp ngành chứng minh bản lĩnh thích ứng. Từ việc tuân thủ minh bạch, nâng cao năng lực quản trị, đến mở rộng thị trường nội địa, ngành gỗ đang đi đúng hướng để xây dựng hình ảnh một ngành công nghiệp xanh, hợp pháp, bền vững và có trách nhiệm.

Đổi mới, ứng dụng công nghệ

Đồng quan điểm, ông Ngô Sỹ Hoài, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Việt Nam (VIFOREST), nhấn mạnh, truy xuất nguồn gốc và gỗ hợp pháp là hai yếu tố then chốt, luôn gắn bó, bổ trợ cho nhau.

“Nếu không truy xuất cẩn trọng, sẽ không thể đảm bảo gỗ hợp pháp; và ngược lại, yêu cầu về gỗ hợp pháp chính là động lực để nâng cao năng lực truy xuất nguồn gốc”, ông Ngô Sỹ Hoài nói và cho rằng, quá trình truy xuất, chứng minh tính hợp pháp kéo dài qua nhiều khâu, từ nông dân đến doanh nghiệp, trong khi năng lực công nghệ, chuyển đổi số của ngành lâm nghiệp vẫn còn hạn chế.

Ở cấp quốc gia, ông Hoài cho rằng, cần sớm hoàn thiện khuôn khổ pháp lý và ban hành hướng dẫn cụ thể. Ở tầm doanh nghiệp, quản trị phải đổi mới, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, blockchain để đảm bảo truy xuất dữ liệu tin cậy, “nói có sách, mách có chứng”. Riêng các hiệp hội cần đóng vai trò dẫn dắt, hỗ trợ doanh nghiệp hội nhập.

"Đây là thời điểm để gỗ Việt Nam khẳng định thương hiệu, giữ vững và mở rộng thị trường, từng bước thoát khỏi tình trạng chỉ làm gia công, tiến tới chủ động hơn, tự cường hơn.

Nhờ sự hỗ trợ của dự án và các chuyên gia, chúng ta đã có trong tay những công cụ tốt. Đã đến lúc doanh nghiệp, hiệp hội tự đứng lên, tự vận động, tận dụng cơ hội để đưa gỗ Việt Nam vươn xa”, Phó Chủ tịch VIFOREST khẳng định.

Hiện các hiệp hội ngành gỗ cũng chủ động vào cuộc. Đơn cử như VIFOREST, HAWA... đã triển khai đào tạo, tư vấn cùng chuyên gia quốc tế, xây dựng chuỗi cung ứng gỗ hợp pháp liên kết nông dân - lâm trường - doanh nghiệp, yêu cầu hội viên cam kết chỉ sử dụng gỗ hợp pháp.

Ở góc độ là một doanh nghiệp sản xuất gỗ melamin phục vụ cho thị trường nội địa (45%) và xuất khẩu sang Mỹ, châu Âu, Công ty TNHH SXK Mộc Phát đang dịch chuyển dần sang châu Âu - thị trường tiềm năng nhưng đòi hỏi tuân thủ khắt khe. “Gỗ hợp pháp là yêu cầu pháp lý bắt buộc, đặc biệt từ ngày 1/1/2026 khi EUDR chính thức áp dụng. Chúng tôi đã sớm xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc, được Hiệp hội và GIZ hỗ trợ nâng cấp, giúp rút ngắn quy trình và tăng khả năng đáp ứng yêu cầu quốc tế”, ông Phạm Quốc Doanh, Phó Tổng Giám đốc Công ty TNHH SXK Mộc Phát chia sẻ.

Hiện Mộc Phát sử dụng cả gỗ nội địa (60%) và nhập khẩu (40%), chủ yếu từ các công ty cao su trong nước và đối tác Thái Lan. “Chúng tôi ưu tiên hợp tác với các đối tác lớn, có hệ thống minh bạch, để đảm bảo nguồn cung gỗ đáp ứng chuẩn mực quốc tế”, ông Doanh nhấn mạnh.

Tiếp sức từ đối tác quốc tế

Trong hơn 4 năm triển khai, dự án “Hỗ trợ thực hiện Hiệp định Đối tác Tự nguyện VPA/FLEGT tại Việt Nam” đã tổ chức trên 100 sự kiện với 2.500 đại biểu, 38 khóa tập huấn cho hơn 1.300 cán bộ (377 người được đào tạo chuyên sâu), 44 hội nghị chính sách với 1.000 đại biểu, tư vấn trực tiếp cho 10 doanh nghiệp và biên soạn bộ tài liệu đào tạo thẩm định nguồn gốc gỗ hợp pháp.

Đặc biệt, dự án đã phát triển ứng dụng WoodID tích hợp trí tuệ nhân tạo, giúp nhận diện hơn 260 loài gỗ dựa trên cơ sở dữ liệu 78.000 hình ảnh, đạt hơn 8.000 lượt tải. Công cụ này hiện được cán bộ hải quan, kiểm lâm, doanh nghiệp và giới nghiên cứu sử dụng, góp phần tăng minh bạch và hiệu quả trong quản lý chuỗi cung ứng gỗ.

Bà Michaela Baur, Giám đốc Quốc gia GIZ Việt Nam nhấn mạnh, dự án đã tạo bước tiến quan trọng khi chuẩn hóa và nhân rộng các khóa đào tạo, giúp hình thành đội ngũ chuyên gia và giảng viên có kinh nghiệm thực tiễn về trách nhiệm giải trình và xác minh trong ngành gỗ. Đây là nền tảng để tiếp tục mở rộng hoạt động đào tạo trong tương lai, đồng thời, khuyến khích sự tham gia mạnh mẽ của khu vực tư nhân. Từ đó, nâng cao uy tín, trách nhiệm của doanh nghiệp trong thương mại gỗ quốc tế.

 “EU coi gỗ hợp pháp không chỉ là vấn đề sinh thái mà còn gắn liền xã hội, kinh tế. Thành công lớn của Việt Nam là ngay từ đầu, việc triển khai không chỉ do Chính phủ dẫn dắt, mà có sự tham gia của doanh nghiệp, hiệp hội, giới khoa học”.

Trong hơn một thập kỷ, Đức đã đồng hành cùng Việt Nam thông qua các dự án hợp tác kỹ thuật, tài chính, với tổng giá trị khoảng 100 triệu Euro. Ở giai đoạn mới, Đức sẽ tiếp tục hỗ trợ, tập trung vào chuyển đổi số, tư vấn kỹ thuật, mở rộng hợp tác đa bên, giúp doanh nghiệp Việt tiếp cận ổn định thị trường EU", ông Jens-Schmid Kreye, Bí thư thứ nhất Đại sứ quán Đức tại Việt Nam khẳng định.