Hồi sinh vựa cá hồ Thác Bà [Bài 1]: Bến cá vắng cùng tiếng thở dài ngư dân

LTS: Từng được mệnh danh là vựa cá lớn nhất khu vực Tây Bắc những năm 70-80 của thế kỷ trước, hồ Thác Bà với mặt nước mênh mông một thời cung cấp hàng trăm ngàn tấn cá tôm mỗi năm, nuôi sống hơn 1.000 công nhân của Công ty Thủy sản Hoàng Liên Sơn và hàng trăm hộ dân ven hồ. Thế nhưng, do nạn đánh bắt theo kiểu tận diệt và những khó khăn trong công tác quản lý nên tôm cá thưa dần. Trên những bến cá chỉ còn lại những tiếng thở dài của ngư dân vùng hồ, những người vẫn đau đáu một giấc mơ có thể tái tạo, khôi phục nguồn lợi thủy sản để họ có một tương lai tươi sáng hơn.

Bến cá đìu hiu

Một ngày cuối tháng 5/2025, khi trời vừa tang tảng sáng, tôi cùng anh Hoàng Ngọc Đại, cán bộ phòng Chăn nuôi, Thú y và Thủy sản (thuộc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Yên Bái) vượt qua con đường bê tông ẩm ướt để tới bến cá Mông Sơn. Những hạt mưa nhỏ lất phất bay, sót lại từ cơn mưa tầm tã tối qua khiến không gian mênh mông của hồ Thác Bà càng thêm tĩnh lặng.

Trước mắt chúng tôi, mặt hồ rộng lớn phẳng lặng, thi thoảng gợn lên những con sóng nhỏ khi có chiếc thuyền chạy qua. Trên bến, hàng chục chiếc thuyền nhỏ nằm san sát, im lìm cắm sào đứng đợi những mẻ tôm cá đang về. Khung cảnh yên bình nhưng đượm một nỗi buồn man mác, một sự đìu hiu khác xa với hình dung về một trong những bến cá sầm uất nhất của vựa cá Thác Bà lừng lẫy một thời.

Đưa mắt nhìn ra mặt hồ xa xăm, anh Đại trầm ngâm chia sẻ, nhiều năm về trước, giờ này ở đây không có chỗ chen chân. Thuyền về cập bến liên tục, cá tôm đầy ắp, tiếng máy nổ, tiếng người mua kẻ bán rộn ràng cả một góc hồ. Nguyên nhân chính dẫn đến sự vắng vẻ này là do nguồn lợi thủy sản trên hồ đã giảm mạnh, tôm cá ngày một thưa dần, sản lượng đánh bắt quá ít ỏi không đủ bù đắp chi phí khiến nhiều ngư dân phải bỏ nghề. Họ ngậm ngùi để lại con thuyền, ngư cụ đã gắn bó với mình cả một đời để lên bờ, tỏa đi các nơi làm thuê, làm mướn mong có cuộc sống ổn định hơn.

Kéo theo đó, những lái buôn từ thành phố Yên Bái, Tuyên Quang, Phú Thọ... trước đây thường xuyên túc trực thu mua cá, nay cũng chẳng còn mặn mà, họ dần chuyển nghề hoặc tìm đến những nguồn hàng khác. Bám trụ lại với mặt hồ chỉ còn lại số ít những người dân đã gắn bó vài chục năm, những người coi con thuyền, tấm lưới là một phần không thể thiếu trong cuộc đời. Hàng ngày, họ vẫn cần mẫn ngược xuôi trên mặt nước, kiên nhẫn thu lượm những mẻ tôm cá nhỏ nhoi để trang trải cuộc sống.

Lặn lội sớm hôm, thu nhập bèo bọt

Trò chuyện với một người đàn ông tên Quý trong lúc ông đang cẩn thận phân loại mẻ cá vừa mang về. Cả buổi lao động cũng chỉ thu được khoảng 5-7 cân cá nhỏ, chủ yếu là rô phi, bán cho thương lái tại bến được khoảng 100 nghìn đồng.

Ông Quý trần tình, năm nay 52 tuổi và cái nghề này đã theo ông từ khi còn là một cậu bé mười mấy tuổi, theo chân cha mẹ dong thuyền trên mặt hồ. Ngày xưa cá tôm nhiều lắm, nhiều đến mức đánh về không bán hết được, thuyền thì không có mà chở đi bán.

Ký ức về một thời hồ nước trù phú, hào phóng đến độ con người không thể thu hoạch hết, đối lập với thực tại. Hàng ngày, cứ chiều tối lại đi thả lưới, mất chừng 2 tiếng đồng hồ. Rồi 2 giờ sáng lại dậy đi thu lưới, công sức cả một đêm dài mà thành quả thu về chỉ là một giỏ cá tạp.

Tôi hỏi, so với ngày xưa thì cuộc sống của người đánh cá bây giờ thế nào? Ông Quý buông một câu ngắn gọn kèm một tiếng thở dài: “Bây giờ thì... chết luôn!”. Cái “chết” mà ông nói là cái chết của nguồn lợi thủy sản, trước đây người ta đánh bắt bằng những ngư cụ thô sơ còn bây giờ thì hiện đại hơn, lại có quá nhiều người đánh nên tôm cá cạn kiệt.

Trời sáng rõ mặt người cũng là lúc chiếc thuyền nhỏ của ông Nguyễn Ngọc Ban ở xã Mông Sơn chậm rãi cập bến. Như bao ngày gần đây, mẻ lưới hôm nay lại là một nỗi thất vọng, tất cả số cá trong chiếc túi lưới trút ra cái chậu nhựa cũ kỹ gồm khoảng 6 cân cá tép dầu nhỏ như đầu ngón tay, gần 2 cân cá thiểu và khoảng chục con cá bò bé bằng chuôi dao.

Nhanh tay phân loại cá để bán cho lái buôn, ông Ban bộc bạch: Chiều nào cũng đi thả một tay lưới, rạng sáng lại lọ mọ đi vớt. Giờ cá tôm ít quá, thu về cũng chỉ gọi là có thêm đồng mắm đồng muối. Như mẻ cá hôm nay, 6 cân cá tép dầu bán cho lái buôn tại bến với giá bèo bọt 6.000 đồng/kg, cộng với gần 1 cân cá bò được 70 nghìn đồng và mấy con cá thiểu nhỏ, tất cả chỉ mang về cho ông khoản thu nhập hơn 100 nghìn đồng.

Năm nay đã gần 70 tuổi, hơn nửa thế kỷ gắn bó với nghề chài lưới từ khi hồ Thác Bà mới hình thành, ông Ban đã chứng kiến tất cả những thăng trầm của vựa cá này. Ông là hiện thân của nỗi buồn khi tôm cá ngày càng cạn kiệt khiến cuộc sống của những ngư dân bám trụ lại với hồ ngày càng trở nên vất vả hơn.

Khó khăn che mờ tất cả

Ngồi trên bến, ông Hoàng Ngọc Đại, cán bộ phòng Chăn nuôi, Thú y và Thủy sản chia sẻ, khoảng 30 năm về trước, những bến thuyền ở Mông Sơn, Phúc An, Ngọc Chấn là khung cảnh nhộn nhịp. Khi gà gáy sáng, cả vùng hồ đã thức giấc, không tĩnh lặng như bây giờ. Tiếng máy nổ giòn giã của hàng chục con thuyền từ khắp các ngả đổ về, hối hả cập bến. Thuyền nào thuyền nấy đầy ắp cá tôm, hàng tấn cá, tôm được chở về, nhuộm trắng cả một góc bến. Trên bờ, không khí còn tấp nập hơn, kẻ bán, người mua chen chúc, tiếng cười nói, tiếng mặc cả ồn ào, huyên náo. Từng hàng xe tải nối đuôi nhau chờ sẵn, chỉ trong chốc lát đã chở đầy những thùng cá tươi rói đi khắp các tỉnh. Cá hồ Thác Bà khi ấy là một thương hiệu, là nguồn sống trù phú cho hàng ngàn con người.

Thế nhưng, bức tranh huy hoàng ấy giờ đã hoàn toàn đảo ngược. Những ngư dân còn bám trụ lại, nếu may mắn lắm, sau một đêm vật lộn cũng chỉ kiếm được vài trăm nghìn đồng từ mớ tôm trong rọ hay vài con cá dính lưới.

Chính vì nguồn lợi thủy sản cứ vơi dần đi, người ta lại càng cuống cuồng tìm cách tận thu. Những biện pháp đánh bắt hủy diệt như lưới mắt nhỏ, vó đèn, kích điện cứ thế rộ lên. Nhiều người biết là đang tự tay cắt đi nguồn sống của chính mình và thế hệ sau, nhưng cái nghèo trước mắt đã che mờ đi tất cả.

Có một nghịch lý, trong vòng xoáy tận diệt ấy, người được hưởng lợi nhiều nhất chính là những lái buôn, họ đến mua rẻ những thành quả đánh bắt tận thu được, rồi mang đi bán đắt. Khi nơi đây cạn kiệt, họ sẽ lại đi tìm những vùng hồ, những dòng sông khác. Chỉ còn lại những người dân và những bến cá ngày càng thưa vắng với nỗi nuối tiếc khôn nguôi.