'Hồ Giáo' 4.0 hay những ngẫm ngợi về ngành bò sữa: [Bài 2] Đầu tư cốt yếu, không 'phông bạt'

Chúng ta đã có Vinamilk, TH True Milk và nhiều doanh nghiệp bò sữa làm được những điều đáng tự hào, đưa bò sữa từ xứ ôn đới về Việt Nam thành công với hiệu quả cho sữa năng suất, chất lượng không kém những vùng địa lý với điều kiện tự nhiên lý tưởng cho ngành công nghiệp bò sữa. Thế nhưng khi tìm hiểu về cách thức vận hành của Trang trại bò sữa Hồ Toản vẫn gợi cho tôi sự tò mò kích thích những truy nguyên, để đi tìm thứ người ta hay gọi là bí quyết.

Thuê chuyên gia về để… cãi nhau

Nhìn vào cách thức có thể thấy các ông lớn ngành sữa Việt Nam, từ Vinamilk, TH True Milk đều đã thuê chuyên gia Israel về training, chuyển giao công nghệ, dần dần Việt hoá thành quy trình trong nước. Còn với Hồ Toản, một doanh nghiệp nhỏ sinh sau đẻ muộn, quy mô chưa đến 1.000 con ở thời điểm khởi nghiệp sẽ làm thế nào đây?

Hồ Toản cũng không chịu lép vế, đi tắt thì phải đón đầu. Số tiền doanh nghiệp bỏ ra thuê các chuyên gia Israel không kém Vinamilk, TH True Milk, với chi phí khoảng 400 triệu đồng mỗi tháng, trong khi quy mô của Vinamilk 27 nghìn bò, TH True milk 65 nghìn bò, còn của Hồ Toản nhỏ hơn nhiều, khởi đầu vẻn vẹn 514 con. Israel là nơi mà năng suất sữa trên một cá thể bò đạt ở mức cao nhất thế giới. Thuê chuyên gia là một lựa chọn đúng hướng, và việc quan trọng hơn không phải là thuê chuyên gia làm giúp mình mà là để học hỏi, để chuyển giao công nghệ trong thời gian ngắn nhất, bởi như thế cũng là tiết kiệm chi phí nhất. Thế nhưng ông chủ Lương Duy Toản đã có thời gian bị nhìn nhận như người thuê chuyên gia về để… cãi tay đôi.

Thực tế thì Hồ Toản đã tiến thêm một bước, đó là phản biện chuyên gia, phản biện công nghệ, tìm ra cách thức tối ưu nhất, phù hợp với mô hình của mình, phù hợp với đặc thù Việt Nam. Cậu bé chăn bò xứ Quảng vốn dĩ là một người hay cãi, bất cứ thứ gì chuyên gia đưa ra anh không dễ dàng đồng ý. “Tranh cãi” với chuyên gia hoài cũng đem đến những bất tiện nhỏ trong quá trình hợp tác, tuy vậy, quá trình trao đổi để tìm tiếng nói chung, đi đến giải pháp tối ưu hơn thì đó là lợi ích. Đã có thời điểm Toản nhận được lời nhắn nhủ từ “nhà đầu tư” rằng, mục đích thuê chuyên gia về là để học tập từ họ chứ không phải để “cãi nhau” với họ, bởi “cãi nhau” sẽ làm quá trình chuyển giao kéo dài, đồng nghĩa với việc gia tăng chi phí. Từ đó Toản cũng ít nhiều điều chỉnh.

Toản là Tổng giám đốc, Đô là Giám đốc điều hành. Toản hay cãi thì có Đô lắng nghe. Toản quyết liệt thì có Đô điềm tĩnh, hai người như bọc lót, bù trừ cho nhau. Các chuyên gia đã dạy cho người của Hồ Toản cách tư duy trước một vấn đề, rằng hãy hỏi “ông có cái gì, giá bao nhiêu” chứ đừng nói “tôi cần cái này, cái kia, ông có không”. Tuy vậy, khoảng cách giữa lý thuyết và thực hành luôn khác nhau với mỗi người, và càng khác hơn với một doanh nghiệp. Ông Dudi (David Liptscher), vị chuyên gia Israel hỗ trợ cho Công ty cổ phần Hồ Toản có câu nói như một triết lý khiến anh Đô và anh Toản nhớ mãi: Người ta có thể biến vàng thành phân nhưng cũng có thể biến phân thành vàng. Trong quá trình tìm kiếm sự tối ưu hóa các anh càng thấm thía câu nói của vị chuyên gia này.

“Chúng tôi bắt buộc phải làm đúng ngay từ đầu vì nếu sai là sai cả chuỗi, sai cả hệ thống, khó mà vượt qua nổi. Với ngành bò sữa không thể nói mình giỏi hơn người khác, một ngày làm không tốt là phải trả giá. Chẳng hạn ngày hôm nay làm không tốt bò bị tiêu chảy (bệnh acidosis) thì hậu quả ảnh hưởng cả tháng, thiệt hại cả năm”, anh Lê Đức Đô nói.

Bài toán kinh tế đòi hỏi Hồ Toản phải tìm tòi, thiết lập một quy trình tối ưu. Anh Đô kể, anh từng thấy một doanh nghiệp cho bò ăn cỏ alfalfa không tiếc tay, trong khi cỏ này độ đạm cao, giá thành rất đắt, 11-12.000 đồng/kg, gấp hơn ba lần cỏ voi. Làm như vậy không hẳn là tốt nếu không muốn nói là lãng phí, bởi từng giai đoạn khác nhau bò sẽ đòi hỏi mức độ dinh dưỡng khác nhau, giai đoạn cao sản có thể cần ăn loại cỏ này bởi cỏ alfalfa có hàm lượng protein rất cao, chất xơ thấp dễ tiêu hoá, nhưng các giai đoạn khác của bò thì không cần thiết. “Từ thực tế ấy, chúng tôi đã mạnh dạn không dùng cỏ alfalfa mà dùng thức ăn khác thay thế cho những giai đoạn chưa cần thiết. Từ những giải pháp như thế mà chúng tôi luôn có biên độ lợi nhuận cao mặc dù ngành chăn nuôi bò sữa năm 2025 đang gặp nhiều khó khăn”, vị giám đốc điều hành của Hồ Toản hiện nay nói về hành trình đi tìm công thức thức ăn tối ưu cho bò sữa của đơn vị.

 Hiện tại thì chuyên gia Israel đã rút. Hệ thống nhân sự của Hồ Toản đã tiếp thu và học hỏi từ các chuyên gia để xây dựng những chuẩn của riêng mình. Vừa rồi Công ty Hồ Toản có mời vợ chồng chuyên gia Dudi sang Việt Nam thăm lại Trang trại bò sữa Hồ Toản như một sự tri ân, vì nhờ ông mà người của Hồ Toản đã trưởng thành, thông qua những kiến thức và kỹ năng ông truyền dạy người Hồ Toản đã hiểu bò hơn. Lời khuyên của vị chuyên gia trong lần trở lại là “đừng có nhảy mà hãy bước từng bước chậm rãi nhưng vững chắc”. Và Hồ Toản đang bước những bước như thế.

Tối ưu hóa nguồn giống

Với ngành chăn nuôi nguồn gene vô cùng quan trọng. Bằng sự khởi nghiệp mới, Hồ Toản đã tận dụng lợi thế đi sau được lựa chọn để đột phá ngay từ nguồn gene, đơn vị đã nhập về những cá thể bò HF tốt nhất của thế giới. Ban đầu là giống HF từ Australia, sau này là các giống HF thuần chủng từ Mỹ, ngoài khả năng di truyền cho lượng sữa khổng lồ với chất lượng cao thì chúng còn thích nghi tốt hơn với điều kiện nhiệt đới nóng ẩm tại Việt Nam. Hồ Toản đã có chương trình quản lý nguồn gene, chất lượng con giống được đặt lên hàng đầu. Cập nhật khoa học kỹ thuật là một yêu cầu bắt buộc. Mỗi năm đơn vị tiến hành cập nhật nguồn gene 3 lần, bổ sung các chỉ số mới của bò.

Chọn lọc nguồn bò mẹ từ những cá thể vượt trội tại trang trại, tinh bò cũng được nhập từ Mỹ nhằm mục đích tạo ra con giống có những đặc tính tốt nhất. Bê con đẻ ra được tách mẹ để chăm sóc. Một phần ăn sữa mẹ, một phần ăn thêm cỏ mềm, giàu chất đạm. Đơn vị cũng lập ngân hàng sữa đầu, vốn là sữa có chất đề kháng cao cho bê con mới sinh, đảm bảo để chúng được thụ hưởng một định lượng phù hợp cho việc phát triển khoẻ mạnh.

Hôm chúng tôi có mặt tại trang trại của Hồ Toản, hai cá thể bò đực với nguồn gene chọn lọc tốt nhất đã được đơn vị trao tặng Trung tâm Giống gia súc lớn Trung ương để đưa về Ba Vì nuôi dưỡng phục vụ cho việc nghiên cứu, tạo nguồn tinh tốt lai tạo ra các giống bò với đặc tính vượt trội bổ sung nguồn gene cho ngành chăn nuôi cả nước. Đây được coi như sự chia sẻ tài nguyên giống của đơn vị với mong muốn góp phần cải tạo nguồn gene bò sữa trong nước. Có thể nói đây là kết quả đáng mừng sau một quá trình quản lý, phát triển nguồn gene chặt chẽ của đơn vị.

Thấy tôi muốn tìm hiểu kỹ hơn về điều này bác sĩ thú y Dư Quốc Việt bèn dẫn đi thực tế một ca làm việc thụ tinh bò. Anh cũng là người đồng hành với Hồ Toản từ những ngày đầu, là người trực tiếp đi đón lứa bò Australia từ Nội Bài, lứa bò Mỹ từ Hải Phòng, kiểm tra sức khỏe và áp tải về trang trại. Việt dẫn tôi đến dãy chuồng số 11, nơi có một tổ thụ tinh đang tác nghiệp. Giơ những ống xi lanh bằng nhựa với chiều dài gần nửa mét, kỹ thuật viên của trang trại Hồ Toản khoe với tôi, anh đang phối giống cho con bò thứ 18 trong ngày hôm nay. Mỗi ngày tổ phối giống trung bình 20 con, ngày cao điểm có tới 40 bò mẹ được thụ thai.

Tổ thụ tinh đang tác nghiệp gồm 3 người, trong đó bác sĩ thú y Vũ Văn Thuận là Tổ trưởng phụ trách. Thuận cho biết, mỗi cá thể bò trước khi bước vào thụ tinh lần đầu đều phải đạt tiêu chuẩn về thể vóc, đủ điều kiện phối giống, chiều cao từ hai chân trước lên bả vai phải đạt từ 1,3m. Trước khi thụ tinh cho bò phải phân tích, kiểm tra nhiệt độ tinh đạt từ 35 -  37 độ; việc pha tinh cũng chỉ được diễn ra trong 45 giây kể từ khi giải đông. Dù quy trình chặt chẽ, nghiêm cẩn như vậy nhưng không phải cứ thụ tinh là đậu, tỉ lệ đậu thai của bò sữa tại Hồ Toản khoảng 70%.

Số bò thất bại ở lần thụ tinh đầu tiên có nhiều nguyên nhân, trong đó chủ yếu là các bệnh về sinh sản thường gặp như viêm dính tử cung, u nang buồng trứng, buồng trứng trơn nhẵn hoặc đặc biệt hơn là bò mẹ bị thoái hoá thể vàng. Một chứng bệnh nữa của bò sữa ngoài vùng tử cung có vấn đề thì còn nằm ở vú, có những con vú bị hỏng, ảnh hưởng đến việc vắt sữa. Ngoài ra thì là bò đã già, đậu thai chậm. Tổ Điều trị sẽ là nơi giám định việc này để đưa ra “phác đồ điều trị”. Ngoài ra Tổ chân móng sẽ lo việc mỗi “em bò” một năm được “làm nail” 2 lần, việc này không phải để làm điệu như con người mà để giúp cho việc đi lại của bò dễ dàng, không bị đau, ảnh hưởng đến ăn uống, động dục và các nhu cầu khác.

Với những cá thể bò mắc các bệnh về sinh sản và các khiếm khuyết không khắc phục chữa trị được thì khi vắt hết chu kỳ sữa Tổ Điều trị sẽ đề nghị đưa sang danh mục thải loại. Với những cá thể khỏe mạnh thì trung bình mỗi bò mẹ cũng chỉ qua 3 lần sinh nở là hết chu kỳ cho sữa, có những bò mẹ được 4,5 lứa nhưng cũng có những con chỉ được 1, 2 lứa. Giải quyết tốt chu trình giống để có những bò mẹ cho sữa tốt nhất là một trong những vấn đề căn cốt được Hồ Toản quan tâm hàng đầu.

Việt hóa chuỗi thức ăn thô

Năm 2025 Hồ Toản đã dẫn đầu về năng suất và chất lượng sữa, trung bình năm đạt 12 tấn sữa trên một bò. Quan trọng hơn đó là chi phí không bị đội lên mà còn có xu hướng tiết giảm. Đây là trái ngọt thành quả từ những sự tối ưu hóa. Bên cạnh con giống là việc Việt hóa chuỗi thức ăn thô.

Thức ăn tinh cho bò chiếm tới 60% chi phí và phải nhập khẩu đến 70% nên hầu như các trang trại bò sữa đều theo công thức chung giống nhau; còn lại 40% thức ăn thô thì có thể tận dụng trong nước, khác biệt của mỗi doanh nghiệp bò sữa trong nước nằm ở phần này. Quan điểm thuê chuyên gia Israel nhưng không phải cứ bê nguyên của họ áp vào mình đã được Hồ Toản thực hành ngay từ những ngày đầu. Việt Nam không phải vùng phù hợp để phát triển bò sữa, đất đai cũng không màu mỡ cho nguồn thức ăn lý tưởng nên rất cần Việt hóa những gì có thể để hóa giải những khác biệt. Ví dụ, Israel trồng lúa mì cho bò ăn, mình không có lúa mì thì mình thay thế bằng gì cho hợp lý? TH True Milk, Vinamilk từng trồng cao lương cho bò của họ ăn, nhưng lượng protein, Vitamin C trong cao lương rất thấp, chỉ chiếm 2%. Hay cũng là ngô nhưng hàm lượng tinh bột khác nhau, ngô của thế giới dùng giống biến đổi gen hàm lượng tinh bột đạt tới 35% nhưng hàm lượng chất xơ ít, ngô Việt Nam chỉ đạt 25% tinh bột, thậm chí có loại các trang trại mua về chỉ đạt 14% nhưng chất xơ đáp ứng tốt hơn.

Cây ngô ở Việt Nam khá tối ưu về chất xơ, ngô cũng là cây không biến đổi tỉ lệ chất xơ nhiều từ khi non đến khi già, kể cả thời điểm sau thu hoạch, bởi cây ngô không phải dồn chất xơ gồng mình để gánh quả khi thu hoạch như nhiều loại cây khác vì bắp ngô nằm ở phần thân, không ở phần ngọn, cây không chịu sức ép tăng xơ để gồng đỡ. Từ những nghiên cứu này, đơn vị đã thu mua ngô trong khu vực, cả cây và bắp được thu hoạch, xay nhỏ, ủ chua làm thức ăn cho bò. Ngay cả những thứ Việt Nam trồng được nhưng nếu giá thành cao, có thể thay thế sản phẩm tương đương tốt hơn thì cũng sẽ áp dụng. Việc nghiên cứu công nghệ ủ rơm theo phương thức truyền thống của cha ông để tạo ra nguồn thức ăn thô giá trị cho bò sữa cao sản là một ví dụ. Hồ Toản đã biến rơm rạ thành “cỏ alfalfa của Việt Nam” nhằm mục đích tối ưu hoá chi phí và tăng lợi nhuận trong chăn nuôi.

Theo chân giám sát kỹ thuật tôi thị sát một vòng quy trình chuỗi thức ăn cho bò của Hồ Toản. Ngoài những bó cỏ voi được công nhân cho vào máy băm nhỏ thì một lượng lớn ngô gồm cả thân và bắp thu mua về cũng được xay để đưa vào các ngăn ủ lớn. Thời gian ủ có thể lên tới vài tháng, thậm chí nửa năm. Thức ăn lên men này sẽ được phối hợp cùng cỏ và các thành phần dinh dưỡng khác theo một công thức và định lượng, trộn đều rồi đem tới rải trước các dãy chuồng.

Mỗi đối tượng bò lại có một chế độ ăn riêng. Với bò lấy sữa thì đòi hỏi phải ăn tinh, thức ăn dễ tiêu hoá thì chúng mới ăn được nhiều và nhanh ăn lại được, ăn được nhiều thì mới cho nhiều sữa. Thành phần thức ăn trong chu kỳ cho sữa cũng khác. Bê con thì được ăn cỏ mombasa, vốn là loại có có độ dinh dưỡng cao để phục vụ cho quá trình phát triển. Trong quá trình sinh trưởng nhóm này sẽ ăn nhiều thức ăn thô hơn với tỉ lệ phù hợp cho từng giai đoạn. Số bê lớn lên sau khi phân loại, những con đủ tiêu chuẩn sẽ gia nhập nhóm hậu bị để phối giống nuôi lấy sữa.

Tại Ban Chế biến tôi đã gặp kỹ sư Đinh Xuân Thường, Trưởng ban. Ban Chế biến có 11 công nhân, điều khiển các loại xe, máy làm nhiệm vụ cung ứng thức ăn cho các chuồng trại. Anh Thường cho biết, mỗi loại thức ăn đều phải đảm bảo thành phần chính xác gần như tuyệt đối. Mỗi ngày, công nhân từ tổ chế biến sẽ có hai lần đi rải thức ăn cho các nhóm bò khác nhau. Một nguyên tắc là định lượng thức ăn phải luôn luôn thừa, để các cá thể dù ăn chậm cũng không bị đồng đội ăn mất phần, đảm bảo con nào cũng được ăn đầy đủ nhất theo tốc độ và khả năng của chúng.

Để đi đến một quy trình chuẩn đang áp dụng Hồ Toản đã trải qua giai đoạn tìm tòi, đúc kết, trong đó việc ứng dụng công nghệ và quản trị thông minh đã hỗ trợ doanh nghiệp tiết kiệm nhân lực và chi phí sản xuất rất nhiều. Và những giá trị căn cốt luôn được ưu tiên hàng đầu.