Chuyển đổi trồng trọt giảm phát thải cần gắn liền hạ tầng, nguồn lực

TS Cao Đức Phát, nguyên Bộ trưởng Bộ NN-PTNT, Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai cho rằng, để quá trình chuyển đổi sang trồng trọt giảm phát thải đạt hiệu quả và bền vững, cần bổ sung 2 nhóm giải pháp lớn.

Theo ông, trước hết phải điều chỉnh cơ sở hạ tầng nông nghiệp nhằm đáp ứng yêu cầu mới của sản xuất xanh, đặc biệt là hệ thống thủy lợi cho cây lúa. “Muốn giảm phát thải, hệ thống thủy lợi phải được đầu tư đồng bộ, vì chỉ khi rút nước kịp thời mới có thể thực hiện được các kỹ thuật canh tác phát thải thấp”, ông nhấn mạnh. Bên cạnh đó là kế hoạch huy động nguồn lực cho chuyển đổi trên phạm vi toàn quốc, bởi nếu chỉ trông chờ vào ngân sách thì khó có thể đi đường dài.

Theo ông Phát, trong 7 nhóm nhiệm vụ trọng tâm của dự thảo kế hoạch hành động, chính sách vẫn là yếu tố then chốt. Cần thống nhất quan điểm coi nông dân và doanh nghiệp là hai chủ thể trung tâm, vừa là người thực hiện, vừa là người hưởng lợi.

Khi thấy được lợi ích cụ thể và được hỗ trợ tháo gỡ khó khăn, họ sẽ chủ động tham gia, đặc biệt trong việc áp dụng tiến bộ kỹ thuật. Ngoài ra, các tổ chức xã hội, viện nghiên cứu, trường đại học và cả người tiêu dùng cũng cần được lồng ghép trong hệ sinh thái phát triển nông nghiệp xanh, bởi chuyển đổi không chỉ diễn ra trên đồng ruộng mà còn trong toàn chuỗi giá trị.

Từ góc độ cơ cấu sản xuất, ông Phát cho rằng hướng chính là chuyển từ cây phát thải cao sang cây phát thải thấp hoặc có khả năng hấp thụ carbon. Tuy nhiên, mọi sự chuyển đổi đều phải hướng đến mục tiêu lớn hơn là nâng cao thu nhập của người dân.

Ông phân tích, diện tích đất nông nghiệp, nhất là đất lúa, đang giảm nhanh, trong khi mỗi năm lao động nông nghiệp giảm khoảng 1 triệu người. Trong bối cảnh ấy, con đường duy nhất là dựa vào khoa học công nghệ để tăng năng suất, tiết kiệm tài nguyên và giảm phát thải. “Công nghệ sinh học, trí tuệ nhân tạo và chuyển đổi số phải trở thành trụ cột để nông nghiệp Việt Nam không chỉ xanh hơn mà còn cạnh tranh hơn”, ông nói.

Ông nhắc lại rằng, quá trình tái cơ cấu nông nghiệp trước đây đã kéo dài khoảng 15 năm, kể từ khi ban hành Quyết định 899/QĐ-TTg năm 2013. Trong khi đó, công nghệ thay đổi từng ngày, nên kế hoạch hành động mới cần đủ linh hoạt để thích ứng. “Cần một cách tiếp cận hài hòa giữa tốc độ đổi mới công nghệ và tính ổn định đặc thù của sản xuất nông nghiệp”, TS Phát lưu ý.

Yếu tố được nhiều bên quan tâm, về hệ thống đo đạc, báo cáo, thẩm định và cơ sở dữ liệu thống nhất (MRV), theo nguyên Bộ trưởng là yêu cầu cấp thiết. Việt Nam cần sớm xây dựng khung pháp lý để các viện, trường và cả khu vực tư nhân có thể tham gia, nhằm bảo đảm tính khoa học, minh bạch nhưng với chi phí hợp lý.

Cùng với đó, truyền thông phải “đi trước một bước”, giúp nông dân hiểu rõ và sẵn sàng thay đổi tập quán canh tác. “Truyền thông không chỉ để tuyên truyền, mà còn là công cụ giúp người dân, doanh nghiệp và chính quyền cùng nhìn về một hướng”, ông nói và nhấn mạnh rằng nhận thức đúng chính là nền tảng của mọi hành động.

Cuối cùng là yếu tố thị trường, TS Cao Đức Phát cho rằng đây là “câu hỏi đầu tiên cần được khơi thông”. Nếu chỉ dừng ở khâu kỹ thuật đầu vào mà chưa hình thành được thị trường cho nông sản carbon thấp hoặc tín chỉ carbon thì nỗ lực giảm phát thải sẽ khó bền.

Việt Nam cần làm mạnh hơn về thương mại hóa sản phẩm xanh, thu hút doanh nghiệp trong nước, FDI và các tổ chức quốc tế cùng tham gia để hình thành chuỗi giá trị mới. Ông dẫn chứng, năng suất và sản lượng nông sản của Việt Nam hiện đã vượt xa nhu cầu 100 triệu dân, do đó “sản phẩm phải được bán với giá tốt, giúp người nông dân sống được bằng nghề thì mới gọi là thành công”.

Về tổ chức thực hiện, TS Cao Đức Phát cho rằng cần tập trung vào nhóm cây trồng chủ lực, không dàn trải. Lúa vẫn là trọng tâm, chiếm hơn một nửa diện tích trồng trọt và 40% tổng phát thải nông nghiệp. Bên cạnh đó, cà phê, lĩnh vực đã có nền tảng từ Dự án VnSAT và giá trị xuất khẩu lớn, cũng nên được lồng ghép. Các cây trồng khác như ngô, sắn và cây ăn quả cũng nằm trong nhóm ưu tiên, vì 5 nhóm cây này chiếm tới 70% diện tích gieo trồng toàn quốc.

Theo ông, Bộ Nông nghiệp và Môi trường nên đóng vai trò kiến tạo, xây dựng bộ công cụ, hướng dẫn kỹ thuật và cơ chế khuyến khích để địa phương, doanh nghiệp, nông dân có thể chủ động tham gia. Khi được trao quyền và có động lực rõ ràng, các địa phương sẽ phát huy tính sáng tạo, tạo ra những mô hình chuyển đổi phù hợp với điều kiện tự nhiên và xã hội của mình.

Kết lại, TS Cao Đức Phát cho rằng nguồn lực cho chuyển đổi có thể đến từ nhiều kênh khác nhau, nhưng quan trọng nhất và bền vững nhất vẫn là nông dân và doanh nghiệp - những người trực tiếp làm ra của cải. “Khi họ nhìn thấy lợi ích, trồng trọt giảm phát thải sẽ không còn là khẩu hiệu, mà trở thành lựa chọn tự nhiên”, ông nói.

PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ NN-PTNT, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho rằng, đề án trồng trọt giảm phát thải và đề án nâng cao sức khỏe đất được ban hành tháng 10/2024 chính là “xương sống” của ngành trồng trọt trong giai đoạn mới.

Theo ông Doanh, ưu tiên hàng đầu trong kế hoạch hành động là xây dựng và ban hành gói kỹ thuật để chuyển giao cho các địa phương, do Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật chủ trì. Đây là nền tảng quan trọng giúp các tỉnh, thành có thể nhanh chóng triển khai thực tế trên đồng ruộng.