[Bài cuối] Mong có bản đồ miễn dịch số

Dịch tả heo Châu Phi (ASF) là một trong những mối đe dọa nghiêm trọng nhất đối với ngành chăn nuôi toàn cầu, với tỷ lệ tử vong gần như tuyệt đối và khả năng lẩn tránh miễn dịch cực kỳ tinh vi của virus ASFV. Việt Nam, với đặc điểm là một quốc gia có hệ thống chăn nuôi nhỏ lẻ, phân tán, đã chịu nhiều tổn thất do dịch bệnh này gây ra.

Bản đồ miễn dịch số

Khi vaccine vẫn chưa phải là lời giải cuối cùng, các chuyên gia đang đồng thuận rằng cần xây dựng một "bản đồ miễn dịch số" để chủ động kiểm soát dịch bệnh trên cơ sở dữ liệu khoa học và công nghệ.

Theo TS. Nguyễn Ngọc Hải, chuyên gia đầu ngành về miễn dịch học thú y: "Muốn phòng chống ASF hiệu quả, không thể chỉ dựa vào vaccine. Phải hiểu hệ miễn dịch như một hệ thống vận hành có điều kiện. Nếu không kiểm soát được môi trường, nguồn thức ăn, lịch tiêm phòng, thì dù có vaccine tốt đến đâu, nguy cơ vẫn rất cao. Ngành chăn nuôi cần bản đồ miễn dịch dựa trên dữ liệu thực tế, không thể tiếp tục mù mờ mà chống dịch bằng cảm tính".

ASFV có khả năng vô hiệu hóa các tế bào miễn dịch chủ chốt như đại thực bào và tế bào tua, làm giảm biểu hiện CD21 trên tế bào B, dẫn đến mất khả năng tạo kháng thể bền vững. Điều này khiến nhiều trại nuôi, dù đã tiêm vaccine, vẫn phải tiêu hủy đàn vì dịch bệnh vượt khỏi tầm kiểm soát.

Thực tế cho thấy, nếu không có sự giám sát miễn dịch thường xuyên, ngành chăn nuôi sẽ luôn ở thế bị động. Bản đồ miễn dịch là một nền tảng kết nối dữ liệu giữa trại chăn nuôi, trạm thú y, nhà nghiên cứu và nhà phát triển vaccine sẽ giúp theo dõi lịch sử tiêm phòng, phân tích đáp ứng miễn dịch, cảnh báo nguy cơ và đề xuất biện pháp can thiệp kịp thời.

Bản đồ này cần được xây dựng trên cơ sở dữ liệu xét nghiệm ELISA, PCR định kỳ, tích hợp AI và big data để dự báo vùng dịch và lập kế hoạch tiêm phòng phù hợp theo mùa vụ, đặc điểm giống vật nuôi và môi trường sinh thái từng vùng. Đặc biệt, việc phát triển vaccine DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals) có thể giúp phân biệt được kháng thể do tiêm chủng và kháng thể do nhiễm tự nhiên, nâng cao tính truy xuất và phản ứng nhanh trước dịch bệnh.

TS. Nguyễn Văn Điệp, chuyên gia công nghệ thú y và cố vấn kỹ thuật cho các dự án chăn nuôi an toàn sinh học cho biết: "Giải pháp không nằm ở một công cụ đơn lẻ mà là cả hệ thống: từ công nghệ chuồng trại lạnh giúp giảm tải mầm bệnh, các trạm trung chuyển áp dụng chuẩn an toàn sinh học, đến việc số hóa dữ liệu chăn nuôi và kết nối cơ sở thú y, quản lý, nhà nghiên cứu qua nền tảng chung. Chỉ khi có dữ liệu xuyên suốt, ngành mới có thể dự báo, phản ứng và phòng dịch chủ động".

Những mô hình thực tế tại các địa phương như Bình Dương, Đồng Nai, Tây Ninh, nơi tiên phong ứng dụng công nghệ số trong giám sát chuồng trại, chuyển đổi mô hình nuôi heo hở sang trại lạnh, đồng thời triển khai hệ thống trung chuyển kiểm soát dịch từ đầu đến cuối đã chứng minh tính khả thi của giải pháp này.

Việc tự động hóa khâu cho ăn, xử lý chất thải, đo nhiệt độ, độ ẩm chuồng nuôi, kết hợp truy xuất luồng di chuyển từng lô vật nuôi, không chỉ giúp tăng năng suất mà còn hạn chế tối đa nguy cơ lây nhiễm dịch bệnh. Dữ liệu này, khi được kết nối với trạm thú y và các cơ quan quản lý, sẽ trở thành tài sản chiến lược giúp ngành phản ứng nhanh với biến động dịch tễ.

Song song với đó, các "trạm miễn dịch cộng đồng" cần được thành lập ở từng vùng chăn nuôi trọng điểm, đóng vai trò như trung tâm kỹ thuật thực địa. Trạm sẽ hỗ trợ xét nghiệm miễn dịch định kỳ, tư vấn lịch tiêm cá thể hóa, kiểm soát dịch tễ và cập nhật dữ liệu cho bản đồ miễn dịch vùng. Cách làm này không chỉ tăng tính chủ động cho người chăn nuôi mà còn giúp cơ quan quản lý có cái nhìn tổng thể về sức đề kháng đàn vật nuôi, từ đó ban hành chính sách kịp thời và chính xác hơn.

Đồng bộ và kết nối dữ liệu

Một điểm then chốt khác là đào tạo và truyền thông. Nếu người chăn nuôi không được cập nhật kiến thức miễn dịch cơ bản, không hiểu được sự khác biệt giữa vắc xin bất hoạt, vaccine sống nhược độc và các chế phẩm bổ trợ, hiệu quả tiêm phòng sẽ tiếp tục dậm chân tại chỗ. Truyền thông bằng công cụ trực quan, số hóa như ứng dụng di động, dashboard trực tuyến và hệ thống cảnh báo tự động sẽ giúp rút ngắn khoảng cách giữa khoa học và thực tế sản xuất.

Đi tìm bản đồ miễn dịch không phải là khái niệm lý thuyết mà là nhu cầu thực tiễn và cấp bách trong bối cảnh dịch bệnh liên tục biến đổi, nguồn lực y tế thú y còn hạn chế, và chuỗi giá trị chăn nuôi ngày càng yêu cầu tính minh bạch. Việt Nam cần chuyển dịch từ tư duy phản ứng sang tư duy phòng ngừa bằng dữ liệu, từ quản lý hành chính sang quản trị bằng công nghệ.

Bên cạnh yếu tố kỹ thuật, việc xây dựng bản đồ miễn dịch số còn cần đến khung pháp lý và chính sách phù hợp để thúc đẩy liên kết dữ liệu giữa các bên. Hiện nay, dữ liệu chăn nuôi, xét nghiệm và tiêm phòng vẫn còn phân tán ở nhiều cấp độ từ địa phương, đến trung ương gây khó khăn trong việc đồng bộ và phân tích tổng thể.

Do đó, rất cần có cơ chế phối hợp liên ngành giữa các bộ, ngành liên quan, cùng các viện nghiên cứu để thống nhất chuẩn dữ liệu và nền tảng chia sẻ dùng chung. Bên cạnh đó, các chính sách hỗ trợ tài chính, tín dụng ưu đãi cho hộ chăn nuôi áp dụng công nghệ, cũng như khuyến khích doanh nghiệp phát triển giải pháp công nghệ trong lĩnh vực thú y sẽ là cú hích quan trọng để thúc đẩy tiến trình này.

Trong dài hạn, một bản đồ miễn dịch quốc gia không chỉ giúp kiểm soát ASF, mà còn là công cụ chiến lược trong phòng chống nhiều bệnh truyền nhiễm khác, tạo nên lá chắn sinh học bền vững cho ngành chăn nuôi Việt Nam.

“Khi tất cả các mắt xích trong chuỗi, từ người chăn nuôi, cán bộ thú y, nhà khoa học đến doanh nghiệp, cùng chia sẻ dữ liệu trên một nền tảng miễn dịch số, khi đó ngành chăn nuôi mới thực sự có cơ hội kiểm soát dịch bệnh một cách chủ động, bền vững và hiệu quả trong thời đại mới”, TS. Nguyễn Ngọc Hải nhấn mạnh.