Bài 4: ‘Trái tim’ trên bản Sà Phìn

Hai trái tim trên cực Bắc Tổ quốc

Ở vùng cực Bắc Tổ quốc có hai “trái tim” cùng nở hoa, và cùng do bàn tay con người tạo nên: một là thửa ruộng bậc thang hình trái tim trên bản Thèn Phàng (huyện Xín Mần cũ); trái tim thứ hai, là chiếc hồ treo đầu tiên hiện diện tại bản Sà Phìn, thuộc Cao nguyên đá Đồng Văn vào tháng 5/2002.

Ông Sín Văn Tinh (bản Díu, xã Thèn Phàng) là chủ nhân của thửa ruộng bậc thang hình trái tim trên độ cao 1.500 mét. Chắn chắn, người đàn ông Nùng ở Xín Mần không thể ngờ rằng, cũng trên mảnh đất Hà Giang quê hương ông, cách bản làng của ông tròn trịa 300km, có một “trái tim” khác nở hoa trên đá. “Trái tim” này do các kỹ sư, nhà khoa học thuộc Viện Khoa học địa cầu thực hiện, nhưng là chiếc hồ treo kỳ diệu đầu tiên được thí điểm xây dựng để trữ nước, tích nước từ các khe đá.

Đầu những năm 2000, một nhóm các chuyên gia, nhà khoa học từ dưới xuôi lên khảo sát vùng cao nguyên đá Đồng Văn - Mèo Vạc, đặt viên gạch đầu tiên cho hàng loạt các dự án sau này: xây dựng hồ treo trên núi đá tai mèo. Người khởi xướng chủ đạo là PGS-TSKH Vũ Cao Minh và ông Nguyễn Chí Tôn - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp tỉnh Hà Giang thời kỳ đó.

PGS Vũ Cao Minh từng chia sẻ: ông cùng các đồng nghiệp đã phải đi lại hàng chục lần lên cao nguyên, đến từng bản làng để thuyết phục cán bộ xã và người dân đồng thuận xây hồ. Muốn chủ trương được dân bản ủng hộ, phải thông suốt từ cán bộ xã cho tới trưởng bản, và chỉ khi được người dân nhường đất mới có mặt bằng xây dựng.

Vùng núi đá, có một thung lũng rộng, bằng phẳng là một điều hiếm hoi. Xây dựng hồ tích nước cần mặt bằng thuận lợi để dễ dàng thi công, nhưng lại đòi hỏi gần các khe nước trên núi, như thế mới có nước để gom về tích trữ. Vận động, tuyên truyền, dân vận không chỉ bằng lời nói hay bằng văn bản có đóng dấu đỏ chót theo kiểu mệnh lệnh hành chính, mà phải hòa mình vào bà con, phải ăn cơm, uống rượu với dân bản.

Miền núi, cách làm việc cứ phải từ từ, mưa dầm thấm lâu, không thể vội vàng, càng không thể bằng mệnh lệnh. Những ai lên vùng cao làm việc, đều thấm cái văn hóa ấy!

Rồi cuối cùng đoàn cũng tìm được địa điểm xây dựng hồ treo. Hồ Sà Phìn - công trình thủy lợi đầu tiên trên cao nguyên - có chỗ đứng trên độ cao 1.300m so với mực nước biển. Ban đầu, hồ được thiết kế theo hướng trải bạt chống thấm dưới đáy để trữ nước, nhưng khi thử nghiệm thu nước, áp lực nước từ trên dội xuống, cùng với lớp đá sắc nhọn từ dưới đáy đẩy lên đã xé bung lớp bạt. Vậy là phải thay đổi phương án, chuyển sang đổ bê tông đáy.

Vật liệu tại chỗ khan hiếm. Những xe cát, đá, xi măng phải đưa từ thị xã Hà Giang lên, cách Sà Phìn hơn 100km. Đường vùng cao hiểm trở. Những năm 2000, đường lên 4 huyện núi đá lại càng nhỏ bé, quanh co, vực sâu, đèo cao và những khúc cua tay áo. Xe vật liệu lên tới nơi, huy động sức người gùi từng gùi đá, bao cát, cõng từng bao xi măng, thanh sắt… xuống công trường. Kiên trì, bền bỉ như đàn kiến, mà rồi cũng thành!

Sau hàng tháng trời bền bỉ, tháng 5/2002, hồ treo Sà Phìn hoàn thành. Chiếc hồ có hình dáng một trái tim giữa một thung lũng nhỏ, hẹp nhưng quá đỗi thanh bình, ăm ắp 3.000m³ nước. Nó là công trình kỳ vĩ đầu tiên xuất hiện trên cao nguyên đá, là sự lạ lẫm - lần đầu tiên người dân được nhìn thấy một chiếc bể chứa nhiều nước đến vậy. 

Trên thành hồ treo Sà Phìn, một dòng chữ ngay ngắn bằng bê tông được viết lên, để khắc ghi sự kiện quan trọng có ý nghĩa mở đường sau này, đó là công nghệ làm hồ treo trên núi được nhân rộng, trở thành phương án tối ưu để tích nước, giải bài toán khát nước cho vùng khô hạn.

Sau hồ treo Sà Phìn, hồ treo Tà Lủng có quy mô 30.000m³ ra đời. Những hồ treo khác lần lượt xuất hiện trong giai đoạn 2006 - 2012, như hồ treo Cán Chu Phìn (năm 2011), hồ treo Pải Lủng quy mô 7.000 m³ với kinh phí xây dựng gần 20 tỷ đồng cung cấp nước sạch cho gần 2.000 người sử dụng…

Chiến lược bảo vệ hồ treo trên núi 

Sau khi hoàn thành, hồ treo sẽ được bàn giao cho các địa phương sử dụng. Mỗi xã thành lập các Tổ quản lý để vận hành hệ thống cấp nước của hồ treo, xây dựng kế hoạch bảo vệ, vệ sinh hồ định kỳ; tuyên truyền người dân sử dụng nước sạch hợp lý, tiết kiệm, bảo vệ nguồn nước quý giá có được từ rất nhiều tiền của, công sức xây dựng công trình.

Ông Phạm Đức Nam - Chủ tịch UBND xã Đồng Văn - đơn vị hợp nhất từ 5 xã, thị trấn (gồm: Đồng Văn, Tả Lủng, Thài Phìn Tủng, Tả Phìn và Pải Lủng) cho biết: trên địa bàn huyện Đồng Văn (cũ) có tổng số 46 công trình hồ treo; công trình cấp nước sinh hoạt hệ tự chảy là 74 công trình. Nhiều năm qua, các công trình thủy lợi đã cung cấp, đảm bảo nước sạch sinh hoạt cho người dân, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.

Theo thời gian, những công trình hư hỏng, xuống cấp cần được thanh lý, thay thế, địa phương chủ động báo cáo để tỉnh có kế hoạch, phương án xử lý, đầu tư mới thay thế để ổn định, nâng cao chất lượng sống cho người dân. Thời điểm hiện tại, Đồng Văn đang làm thủ tục xin thanh lý công trình hồ treo Sà Phìn; 9 công trình cấp nước sinh hoạt tự chảy khác ở Ma Lé, Leng Sảng, Sảng Pả, Sà Lủng, Bản Mồ, Quán Dính Ngài, Ma Lú, thị trấn Đồng Văn bị xuống cấp, hết thời hạn sử dụng.

Một vấn đề phát sinh, đó là chất lượng nguồn nước tích trữ trong hồ treo. Với đặc thù hồ xây dựng ngoài trời, tích trữ nước mặt thu gom từ các khe núi hoặc hứng nước tự nhiên; tường bao quanh hồ thấp. Khi mưa lớn, nguồn nước mặt chảy qua khu dân cư, chuồng trại chăn nuôi tràn vào lòng hồ. Ngoài ra, hồ mới có bể lọc nước đầu vào nhưng chưa có hệ thống lọc nước đầu ra, không có hệ thống rãnh thoát nước thải riêng….

Đặc điểm này dẫn tới tình trạng nước trong hồ treo tích trữ lâu ngày bị tù đọng, ô nhiễm, vi sinh làm nước chuyển màu, nổi váng, lượng bùn lắng dưới đáy hồ theo thời gian tăng dần.

Hồ treo Pờ Chúa Lủng (xã Cán Tỷ); hồ treo thôn Sủng Là (xã Sủng Thài)… là một trong những hồ treo đầu tiên bị ô nhiễm nguồn nước. Trung tâm quốc gia Nước sạch và Vệ sinh môi trường nông thôn đã chọn 4 hồ treo thí điểm xây dựng hệ thống xử lý nước, bao gồm bể lọc nhanh, bồn i nốc chứa nước, xây dựng khu vực cấp nước độc lập cùng các công trình phụ trợ khác.

Hằng năm, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Hà Giang thực hiện kiểm tra, giám sát chất lượng nước từ 20-30 hồ treo; Liên hiệp Các hội khoa học và kỹ thuật tỉnh Hà Giang tiến hành phân tích mẫu nước lấy từ 5 hồ treo Lùng Tám Thấp, Pờ Chúa Lủng, Bản Lò, Pả Vi Thượng, Sà Lủng để nghiên cứu các chỉ số, từ đó có phương án xử lý nguồn nước trong hồ treo.

Cơ quan chuyên môn khuyến cáo, đối với các hồ bị ô nhiễm, các xã hướng dẫn người dân vệ sinh nguồn nước, môi trường quanh hồ, làm sạch rong, rêu, tảo bám ở thành hồ, đồng thời xử lý nguồn nước bị ô nhiễm bằng hóa chất.

Tuy nhiên, điều quan trọng nhất đó là công tác quản lý, vận hành của cộng đồng dân cư, ý thức của người dân - những người đang trực tiếp thụ hưởng những giá trị từ những chiếc hồ treo mang lại.

(Còn tiếp)