Xóa nhà tạm, thu hẹp khoảng cách nghèo

Một mái nhà, nếu nhìn từ xa, chỉ là cái chấm nhỏ giữa núi non, mấy bức vách tựa vào nhau cho khỏi đổ. Nhưng bước vào gần, người ta mới thấy đó là nơi nặng trĩu hơi người, là một thứ vận mệnh. Nó quyết định mùa đông rét đến mức nào, giông bão gào thét ra sao, tiếng trẻ khóc vì lạnh kéo dài mấy đêm. Người ta già đi rất nhanh dưới mái nhà dột, xiêu vẹo. Còn khi có một ngôi nhà chắc chắn, người ta trẻ lại, mắt sáng ra, giọng nói bỗng dưng cũng đằm hơn.

Tại xã Thượng Minh (tỉnh Thái Nguyên), những năm gần đây, câu chuyện xóa nhà tạm, nhà dột nát được đặt vào trung tâm của công cuộc giảm nghèo. Theo UBND xã, riêng năm 2025 có 293 hộ được phê duyệt hỗ trợ xóa nhà tạm, nhà dột nát; đến thời điểm này đã hoàn thành 270 căn nhà cho hộ nghèo, hộ cận nghèo và người có công. Mỗi mái nhà mới vừa là chỗ tránh mưa nắng, vừa là “tấm vé” để người dân bước tiếp sang những chương trình hỗ trợ khác: Vay vốn, phát triển sinh kế, học nghề.

Mái nhà mới trên đỉnh Nà Quang

Một ngày hanh hao tháng 11, nắng bạc phếch trên đỉnh núi, đoàn xe từ trung tâm xã Thượng Minh khựng lại ở đầu thôn Nà Quang. Đường từ đây vào nhà bà Bàn Thị Viện chẳng khác gì cái sống lưng con ngựa già. Cán bộ xã cùng Trưởng thôn Nà Quang mượn xe máy của dân bản. Mấy chiếc xe số cũ mèm, ga để số 1, vừa nổ máy vừa gầm gừ, cố bám con dốc dựng đứng. Có xe lên dốc bị bốc đầu, người lái phải chống chân, nghiến răng mà giữ. Đường bê tông mỏng lét, chỗ có chỗ không, rộng chừng một mét, uốn lượn theo triền núi.

Trước cổng ngôi nhà cũ của gia đình bà Bàn Thị Viện, một cây me rừng đứng trầm ngâm, mùa này quả sai trĩu, quả nào quả nấy xanh sậm. Trẻ con trong thôn í ới gọi nhau, đứa trèo, đứa đứng dưới ngửa cái bụng áo buộc túm lại chờ. Tiếng cười lanh lảnh, tiếng quả me rơi thụp vào áo. Thứ quả ấy, khi đưa lên miệng, đầu lưỡi thấy chua, chát nhẹ, rồi sau đó là vị ngọt đọng ở cuống họng. Cũng giống đời người vùng cao: Lam lũ, chua xót trước, mãi sau mới biết thế nào là ngọt.

Bà Viện từ trong nhà tất tả chạy ra, tay quệt vội lên tà áo, cười, cái cười vừa mừng vừa ngượng. Căn nhà cũ hôm nay được quét dọn sạch sẽ, nền đất nện phẳng phiu, nhưng nhìn kỹ, cái liêu xiêu vẫn lộ ra ở từng góc vách. Vách nhà ghép vội bằng những tấm ván gỗ cũ, tấm dài tấm ngắn, cái lồi cái lõm. Khe hở đan chằng chịt. Mùa đông, gió luồn vào lạnh buốt, nghe gà gáy sáng sớm mà chân tay vẫn còn tê lạnh.

“Nhà tôi cũ quá rồi, hỏng hết mà không có tiền làm, cứ lo một trận bão to là mất nhà. Nhiều hôm mưa tạt, gió lùa, cả nhà phải đi lấy nilon che mạ về, giăng lên trong vách để chắn gió. Nhưng sợ nhất là mưa đá, gió quật. Nhà cứ rung bần bật”, bà Viện chậm rãi kể, như nhắc lại một nỗi lo đã kéo dài nhiều năm.

Trên những tấm vách gỗ, ngoài vết đinh gỉ, những đường nứt đã xám, là chi chít nét vẽ than củi của lũ trẻ: Cái nhà, con bò, mặt trời méo xệch... Lẫn trong đó là những con chữ vụng về, ngày xuống giống, ngày bắt con lợn, ngày trả công hàng xóm… Mỗi dòng chữ là một dấu mốc của cái nghèo, nhưng cũng là thứ “sổ tay” mà gia đình bấu víu để xoay xở cuộc sống.

Trong căn nhà cũ, bà Viện vừa rót chè, vừa rót rượu mời khách. Bà bảo, người Dao ở đây mời khách là phải rót đầy, mới tỏ lòng quý. Bà kể, nhà này dựng đã lâu lắm rồi, mưa nắng bào mòn, gỗ mục, mái vỡ, tường xiêu. Cả gia đình quen sống chung với dột nát, quen với cảm giác mỗi khi gió gào là phải ngẩng lên nhìn mái, xem nó có bay không.

Rồi bà chỉ tay lên taluy bên trên đường: “Nhà mới của tôi ở trên ấy. Gia đình tôi lên đó ở từ 15/9. Gia đình vui mà yên tâm lắm. Nhà chắc chắn hơn, mưa gió to cũng bớt sợ”. Ngôi nhà ấy tường xây, mái lợp tôn chống nóng, nền láng xi măng. Không rộng nhưng vuông vắn với đầy đủ công năng sử dụng.

Để có được mái nhà ấy, gia đình bà Viện không chỉ dựa vào sức mình mà có cả bàn tay của Nhà nước, của Báo Nông nghiệp và Môi trường, của Công ty CP Diana Unicharm. “Tôi được Nhà nước hỗ trợ, doanh nghiệp hỗ trợ, mình nghèo không có đủ tiền thì mượn thêm anh em họ hàng giúp. Làm xong nhà, lại làm nương, nuôi lợn để trả dần”, bà Viện chia sẻ.

Bà Vũ Lan Phương, Chủ tịch Công đoàn Công ty Cổ phần Diana Unicharm đứng lặng khá lâu trước căn nhà cũ của gia đình bà Viện: “Tôi thực sự rất xúc động khi được cùng Công ty Cổ phần Diana Unicharm góp một phần nhỏ vào chương trình đầy ý nghĩa này, hưởng ứng lời kêu gọi của Thủ tướng Chính phủ về xóa nhà tạm, nhà dột nát trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Chúng tôi là một doanh nghiệp luôn mong muốn góp phần vào sự ổn định của xã hội, xây dựng một xã hội công sinh, nơi không ai bị bỏ lại phía sau. Chính vì vậy, với những hoàn cảnh khó khăn, chúng tôi cố gắng đóng góp chút sức lực để bà con có được mái ấm, không còn rét buốt trong những ngày đông. Lên đây mới thấy người dân còn nhiều vất vả, có những phận đời thiệt thòi, nhất là phụ nữ và trẻ em nghèo ở vùng núi. Nhìn những ngôi nhà gió lùa giờ đã thành những ngôi nhà khang trang, tôi cảm nhận rất rõ sự đổi khác và chỉ mong mùa đông năm nay, mỗi gia đình sẽ ấm áp hơn một chút”.

Bám chắc cây trồng, vật nuôi chủ lực để giảm nghèo

Đằng sau câu chuyện của một căn nhà nhỏ là cả một mạng lưới chính sách dày dặn: Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững, xây dựng nông thôn mới, những cuộc vận động cả nước chung tay vì người nghèo, chương trình xóa nhà tạm, nhà dột nát, không để ai bị bỏ lại phía sau. Nhưng với một xã vùng cao như Thượng Minh, để chính sách “chạm” được đến từng căn bếp, từng mái nhà, vẫn còn cả một quãng đường dài phải tuyên truyền, phổ biến các chính sách tới người dân đồng bào dân tộc thiểu số.

Trao đổi với phóng viên, đại diện UBND xã Thượng Minh cho hay, trên địa bàn còn nhiều thôn bản xa trung tâm hành chính, đường đi quanh co, dốc cao. Hiện vẫn còn một thôn chưa có điện lưới; hệ thống loa truyền thanh chưa vươn tới được các bản cao; sóng điện thoại chỗ có chỗ không, nhiều nơi sóng yếu hoặc mất hẳn. “Hộ nghèo ở vùng cao ít có điện thoại thông minh để sử dụng, trình độ công nghệ, kỹ năng tiếp nhận thông tin còn hạn chế, nên việc truyền tải chính sách trực tiếp đến từng nhà rất tốn thời gian và chi phí”.

Nghèo ở đây không chỉ là thiếu tiền, thiếu lương thực, mà còn là nghèo thông tin. Người dân không dễ tiếp cận thông báo về các chương trình hỗ trợ nhà ở, vay vốn, đào tạo nghề; cũng ít khi có điều kiện nắm được giá cả thị trường hay mô hình sản xuất mới. Bởi vậy, mỗi chuyến đi cơ sở của cán bộ xã, mỗi buổi họp thôn, mỗi tờ báo được chuyền tay nhau… đều trở thành một “kênh” để bù đắp khoảng trống ấy.

Song song với việc xóa nhà tạm, xã Thượng Minh cũng cố gắng mở những lối đi mới cho sinh kế. Người dân bắt đầu sản xuất giống lúa truyền thống Nếp Tài theo hướng hữu cơ, liên kết với HTX Yến Dương, đưa sản phẩm trở thành OCOP 4 sao. Bà con được hướng dẫn cách giữ giống, chăm ruộng, đóng gói, gắn nhãn. Thu nhập từ lúa không còn lẹt đẹt như trước. Những hộ mạnh dạn liên kết, tham gia hợp tác xã, tổ hợp tác, dần hiểu ra rằng “đi với nhau” thì đỡ rủi ro hơn “tự bơi” một mình.

Theo lãnh đạo xã, định hướng giảm nghèo thời gian tới là bám chắc những cây trồng, vật nuôi chủ lực như chè, bí xanh thơm, trâu bò, lợn, gia cầm quy mô hộ gia đình; đồng thời khuyến khích phát triển kinh tế hộ - kinh tế hợp tác, liên kết chuỗi tiêu thụ, ứng dụng khoa học kỹ thuật. Các lớp đào tạo nghề được tổ chức sát với nhu cầu: Nghề nông nghiệp, sửa chữa cơ khí nhỏ, chế biến nông sản… Thanh niên được tư vấn xuất khẩu lao động, lựa chọn thị trường an toàn. Nguồn vốn từ Chương trình mục tiêu quốc gia được ưu tiên cho hộ nghèo đặc biệt khó khăn.

Tuy nhiên, nếu thiếu thông tin, tất cả những dự định ấy rất dễ “tắc” từ gốc. “Muốn người dân tin và làm theo, chúng tôi phải chọn đúng đối tượng, nói đúng điều họ cần, phát huy vai trò người có uy tín trong thôn bản, những hộ đã thoát nghèo để họ chia sẻ kinh nghiệm. Khi bà con thấy người ngay cạnh nhà mình làm được, họ tin hơn nhiều so với nghe cán bộ nói trên loa”, đại diện xã Thượng Minh chia sẻ.