'Quốc bảo' sâm Lai Châu: [Bài 4] Lá sâm cũng hái ra tiền

Lá sâm "trải thảm" giấc mơ cây tỷ đô

Trong chuyến thực địa vườn sâm của Công ty Sâm Pusilung tại thôn Pa Hạ (xã Pa Vầy Sủ, huyện Mường Tè, nay là xã Bum Nưa, tỉnh Lai Châu), lần đầu tiên tôi được chiêm ngưỡng hầm rượu lớn chưa từng có: hàng ngàn chum sành dung tích 150-200 lít/chum xếp thành 2 hàng bên trong một hầm chứa, dài 300 m, nằm ở độ cao 1.299 m. Có những đoạn, để tiết kiệm diện tích, các chum được xếp chồng lên nhau.

Toàn bộ số chum này là rượu ngâm lá sâm - một sản phẩm của Công ty Sâm Pusilung. Cách thức “hạ thủy kết hợp thổ” có một không hai này chắc chắn chỉ có ở Pa Hạ: rượu được bảo quản ở độ cao 1.100 m, lại được giữ bên trong lòng hầm, sát với hồ tích nước, nền nhiệt vốn đã thấp cộng với nhiệt độ hồ nước mát lạnh nên luôn ổn định ngưỡng 18 độ C, kể cả mùa hè.

Tôi đã từng đến Tam Cốc - Bích Động (khu du lịch Tràng An - Hoa Lư, Ninh Bình), đã từng trầm trồ không ngớt về hầm rượu với những chum rượu sành, miệng bưng kín nilon xếp thành kho trong lòng hang động, mượn hơi lạnh của hang núi, hơi nước để ngâm ủ thành một thứ rượu quý.

Hay như cách thưởng rượu không giống ai của một chủ lồng bè nuôi thủy sản ngoài biển, đó là buộc dây vào những chai rượu rồi thả xuống biển cả năm trời, để cho những con hàu bám kín, muối mặn và nước biển ấm mát chuyển hóa thành một loại rượu khác, rất riêng…

Và giờ, hầm rượu ngâm lá sâm “hạ thủy” trong lòng đập như thế này chắc chắn chỉ có Pusilung mới có điều kiện thực hiện.

Vẫn ông Ngô Tân Hưng - ông chủ vựa sâm đồng thời cũng là ông chủ của hầm rượu - giải thích: chỉ ở Pusilung mới làm được điều này bởi hai lý do: thứ nhất, vườn sâm 20 ha mỗi năm thu hoạch cả chục tấn lá. Đừng nghĩ lá sâm không có dược tính. Toàn bộ các bộ phận của cây sâm nói riêng, cây dược liệu nói chung đều có dược tính, chỉ có điều tỷ lệ là bao nhiêu. Nếu như dược tính tập trung ở phần củ là chủ yếu, tỷ lệ cao nhất thì ở phần cuống và lá có khoảng 30-40%. Số liệu này đã được Pusilung mang mẫu vật đi phân tích tại trung tâm nghiên cứu, kiểm định thực vật.

Việc tỉa lá, thu hoạch lá sâm hằng năm vừa là kỹ thuật chăm sóc, vừa là đặc điểm tự nhiên của cây sâm - loài thực vật tự rụng lá, xuống lá để bước vào thời kỳ ngủ đông. Mỗi năm, cây sâm tự rụng lá một lần, đồng nghĩa với việc củ sâm sẽ phát triển dài thêm một mắt/đốt - tương ứng với một năm tuổi. Đây cũng là cơ sở để xác định tuổi cây.

Điều kiện thứ 2, vùng trồng sâm của Pusilung gần với hồ nước ngọt rất lớn ở xã Bum Nưa. Vì thế, những chum rượu ngâm lá sâm được bảo quản, ngâm ủ trong môi trường này đúng 1 năm, sau đó mới đưa lên sử dụng, phân phối ra thị trường. Cách thức ngâm ủ cầu kỳ này đã tạo nên một sản phẩm đặc trưng riêng không mô hình nào có được. Rượu sâm đang là một trong những sản phẩm chủ lực ở thời điểm hiện tại để công ty có nguồn thu, từ đó tái đầu tư vào sản xuất.

Nghĩ lớn, làm lớn ở Pusilung

Với dư địa cho phép mở rộng vùng trồng sâm lên tới 150 ha, hiện công ty mới khai thác, sử dụng khoảng 1/5 quỹ đất. Ban lãnh đạo công ty gồm ông Ngô Tân Hưng, Đinh Văn Đô… hoạch định một chiến lược đầu tư dài hơi, bài bản, thời gian đầu tư dài hạn tính bằng hàng chục năm với một lộ trình rõ ràng: tất cả đều khép kín, tuần hoàn, có quan hệ mật thiết với nhau ở tất cả các lĩnh vực.

Tại Pusilung có rất nhiều tổ/phân xưởng sản xuất: bộ phận chịu trách nhiệm xây dựng hạ tầng lo san ủi, thi công đường nội bộ, nhà xưởng, nhà màng và trồng rừng đầu nguồn; phân xưởng xay xát mỗi năm xay xát hàng trăm tấn thóc lấy gạo nấu rượu ngâm lá sâm, phụ phẩm vỏ trấu, cám gạo dùng để làm giá thể, phân bón trồng sâm theo công thức của chuyên gia nông nghiệp Nhật Bản. Bỗng rượu, bã rượu chế biến thành phân bón hữu cơ cho cây sâm…; rượu dùng ngâm lá sâm, trở thành một sản phẩm thương mại, mỗi năm lên tới cả vạn lít rượu sâm… Tất cả tạo thành chuỗi tuần hoàn khép kín, vừa tiết kiệm chi phí, vừa bảo vệ môi trường.

Dường như, vựa sâm lớn nhất Lai Châu này luôn nghĩ lớn, làm lớn: máy móc được đầu tư bài bản: dây chuyền xay xát thóc gạo; dây chuyền chế biến phân, giá thể trồng sâm; dây chuyền nấu rượu bằng máy; các máy nấu cơm chuyên nghiệp có các khay inox… Cơm nấu xong được ủ lên men bằng thứ men mà rất hiếm các cơ sở nấu rượu thủ công còn đang sử dụng.

Để nấu được loại rượu có nồng độ cao theo ý muốn, ông Hưng đã đi học hỏi, “tầm sư học đạo” rất nhiều cơ sở sản xuất rượu gạo lớn ở Việt Nam. Năm 2020, ông đặt một máy lọc rượu khá hiện đại nhưng sử dụng một thời gian, ông bỏ vào kho không dùng, vì “vẫn chưa đáp ứng yêu cầu”.

Về sau, ông lặn lội vào TP.Hồ Chí Minh đặt hàng chế tạo máy lọc rượu theo mô hình tháp: rượu nấu thành phẩm khi vẫn còn nóng hổi được dẫn về máy lọc, theo cơ chế quay ly tâm để loại bỏ thứ “cao rượu” vẫn còn sót trong rượu; lúc đó sản phẩm sẽ là thứ nước cất trong veo, không còn tạp chất, andehit gây đau đầu… cho người uống.

Chỉ vào chiếc thùng đựng “cao rượu” sau khi lọc máy, ông Hưng giải thích: “Rượu gạo (rượu trắng) để một thời gian sẽ thấy một lớp váng nổi lên trên bề mặt. Đấy là “cao rượu”, hay chính là chất béo của hạt gạo. Nó là một loại dầu của thực vật rất khó tan, làm rượu bị biến đổi về chất, gây chua rượu, đau đầu cho người sử dụng.

Nhưng vẫn chưa đủ: rượu sau khi lọc bỏ cao tiếp tục được cho vào các chum sành phơi ngoài trời trong thời gian 3-6 tháng. Công đoạn “phơi rượu” này giúp cho rượu lắng, sâu và êm, ngọt hơn, sau đó mới đem ngâm lá sâm, tiếp tục ngâm ủ trong môi trường từ 12-18 độ C ở hầm rượu ngay chân đập, dưới chân núi cao 1.299 m.

Rượu ngâm lá sâm của Công ty Sâm Pusilung kỳ công như vậy. Ngoài rượu sâm, công ty đang chế biến khoảng 10 sản phẩm từ củ sâm và lá sâm, như trà lá sâm, mật ong sâm, sâm Lai Châu khô và tươi, hồng sâm chế biến sạng nước…

“Chúng tôi muốn đi đường dài, do đó phải có phương án ngắn hạn để nuôi dài hạn. Pusilung hiện có khoảng 100 cán bộ công nhân, trong đó 60% là đồng bào bản địa người dân tộc La Hủ, người Mông, người Mảng… được tạo công ăn việc làm thường xuyên, ổn định, mức thu nhập trung bình 9-10 triệu đồng/người/tháng. Để có chi phí hoạt động, chúng tôi phải tiết kiệm tối đa, nhưng những sản phẩm chế biến từ sâm Lai Châu phải là những sản phẩm tốt nhất”, ông Ngô Tân Hưng tự tin.