Mở kho báu bị lãng quên: [Bài 3] Biến những cái không thành có

Cần một đề tài bảo tồn, phát triển chè shan tuyết

Anh Hoàng Văn Nam - Phó Chủ tịch UBND xã Đức Nhàn cho biết, sau chuyến đi khảo sát của Trung tâm Khuyến nông và Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh, UBND tỉnh Phú Thọ đã biết thông tin và ra Công văn số 3941 yêu cầu địa phương báo cáo thực trạng phát triển cây chè giai đoạn 2021-2025. Từ thực địa, anh Nam đã làm thống kê quần thể chè tự nhiên (chè shan tuyết) tập trung ở 2 xóm Đăm và Lài, với khoảng 4.750 cây trên diện tích khoảng 50 ha, tuổi ước đoán từ 5 năm đến hơn 200 năm.

Thế nhưng phía sau con số ấy là bức tranh nhiều khoảng trống. Hiện không có diện tích nào đạt chứng nhận quy trình sản xuất tốt, an toàn. Không có doanh nghiệp, HTX, tổ hợp tác nào thực hiện liên kết sản xuất, chế biến chè. Không có điểm du lịch nào gắn với cây chè shan tuyết. Không có sản phẩm chè shan tuyết nào được chứng nhận OCOP. Không có tỷ lệ cơ giới hóa nào trong chăm sóc, phòng trừ dịch hại, thu hái chè. Không có đồng kinh phí ngân sách nhà nước nào hỗ trợ cho việc phát triển sản xuất, chế biến, phát triển thương hiệu chè.

Bởi thế địa phương đề xuất nội dung triển khai thực hiện giai đoạn 2026-2030 để biến những cái không thành có. Dự kiến diện tích vùng trồng thâm canh tập trung khoảng 50 ha; khoanh nuôi bảo vệ, trồng bổ sung 50 ha; vùng bảo tồn 50 ha; phục hồi quần thể chè tự nhiên 50 ha. Song song đó là các nội dung hỗ trợ giống, phân bón, cải thiện kỹ thuật trồng, chăm sóc, thu hoạch, chế biến sản phẩm và tìm đầu ra; lập hồ sơ đề nghị công nhận chè shan tuyết cổ thụ của Đức Nhàn là cây di sản; phát triển vùng chè gắn với du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng.

TS Nguyễn Ngọc Bình - Phó Viện trưởng Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm nghiệp miền núi phía bắc, người đã trực tiếp lên vùng chè shan tuyết của xã Đức Nhàn để khảo sát không giấu được sự ngạc nhiên. Ông cho biết đã đi qua hầu hết các vùng chè shan tuyết ở Việt Nam như Hà Giang (cũ), Yên Bái, nhưng hiếm vùng nào có một quần thể nhiều cây chè shan tuyết to, đều, tập trung như ở xóm Lài của xã Đức Nhàn, tỉnh Phú Thọ.

Chè shan tuyết ở đây nhiều tuyết trắng, phần do đặc điểm giống, do khí hậu, biên độ nhiệt ngày đêm chênh lệch cao nên cây tự phản ứng để thích nghi. Loại chè này thường sống ở độ cao trên 800m. Thực tế những vùng chè shan tuyết cổ thụ ở Việt Nam cũng cơ bản phân bố ở độ cao từ 800-1.500m, cá biệt có những nơi trên 2.000m. Do khác biệt về thổ nhưỡng, khí hậu, mỗi vùng chè shan tuyết mang mùi, vị khác nhau. Chè shan tuyết Đức Nhàn có vị đậm, chát hơn, phù hợp để chế biến một số sản phẩm như chè khô, chè phổ nhĩ, chè vàng, chè bạch… tuy nhiên, cũng vì vị quá đậm mà không hợp khẩu vị của số đông người tiêu dùng. 

TS Bình đang đề xuất với Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Phú Thọ một đề tài bảo tồn nguồn gen, nghiên cứu đánh giá rồi chọn cây ưu tú làm cây đầu dòng, nhân giống bằng hom nhằm giữ nguyên đặc tính di truyền. Ông chia sẻ thêm, bà con ở đây không biết giá trị của chè shan tuyết, nên trước đây đã có những hoạt động tàn phá như đốt nương làm rẫy, chặt bỏ hay đào bán. Thêm vào đó, cách khai thác không đúng kỹ thuật như chặt cành để hái búp, tận thu quá mức cũng khiến cây chè suy kiệt và chết dần.

Phát triển du lịch ở vùng chè

Đức Nhàn là xã mới của tỉnh Phú Thọ được thành lập trên cơ sở sáp nhập hai xã Mường Chiềng và Nánh Nghê của tỉnh Hòa Bình (cũ), với diện tích 10.760 ha, dân số gần 7.400 người, chủ yếu là đồng bào Mường, Tày, Dao. Tỷ lệ hộ nghèo lên tới 25,8%, là thách thức lớn đối với địa phương. 
Ông Quản Văn Giang - Chủ tịch UBND xã Đức Nhàn cho biết, xã mới thành lập đang thiếu hụt nguồn nhân lực. UBND xã được giao 38 chỉ tiêu cán bộ, nhưng hiện chỉ có 28 người; trong đó, Phòng Kinh tế thiếu trầm trọng nhất, không có cán bộ tài chính, kế hoạch, xây dựng, thông tin. Giao thông cũng đầy trở ngại - tuyến tỉnh lộ 433 chạy qua địa bàn vẫn rất hẹp, xuống cấp và đang bị sạt lở nghiêm trọng. Địa bàn có diện tích rộng nhưng đồi núi chiếm đa số, đất sản xuất nông nghiệp rất ít; rừng tự nhiên nhiều, rừng sản xuất lại hạn chế…

Tuy nhiên, địa phương vẫn quyết tâm khắc phục những khó khăn ấy để phát triển kinh tế. Ngày 8/7, khi ông Đặng Xuân Phong, Bí thư Tỉnh ủy Phú Thọ đến làm việc với Đảng ủy xã, Đức Nhàn đã đề xuất 10 nội dung lớn: phát triển du lịch ở khu vực hang Hổ Vàng; làm đường lên những rừng chè shan tuyết ở bản Lài, bản Đăm; làm dù lượn ở bãi xe tăng tại bản Lài; xây dựng 3 bến thủy nội địa… Trong đó, có 2 đề xuất đang được trình duyệt, thực hiện gồm: xây cầu ở xóm Ấm và làm tuyến đường từ xã Đà Bắc lên xã Đức Nhàn.

Nghị quyết của Đảng bộ xã khóa I xác định rõ, xây dựng sản phẩm OCOP cho cây chè shan tuyết; đồng thời làm hồ sơ để công nhận cây di sản. Bên cạnh đó, phát triển du lịch, dù lượn trên núi, khám phá vùng chè cổ, thăm hang Hổ Vàng tại xóm Mọc - nơi rộng đến mức đi cả ngày mới hết, nếu xây dựng cầu kính để lên thì rất hợp. Trước đây đã có nhà đầu tư quan tâm, tuy nhiên do giai đoạn Covid khó khăn nên dự án bị dừng lại và họ rút lui.

Tại những xóm ven hồ thủy điện sông Đà như xóm Bưa Sen, xóm Kế, xóm Mọc, xã định hướng phát triển các bến thủy nội địa; phát triển du lịch cộng đồng ở xóm Bản Hạ, mở các phiên chợ đêm dọc hai bờ ở xóm Chiềng. Đức Nhàn cũng quy hoạch một trung tâm điều hành du lịch tại trụ sở UBND xã Nánh Nghê cũ, ở ngay gần hang Hổ Vàng, mặt hướng ra hồ, lưng tựa vào núi, dưới chân vùng chè shan tuyết của xóm Lài, Đăm.

Song song với du lịch là định hướng phát triển đàn ngựa, trâu, bò - đặc biệt là khu Mường Tuổng, nơi đang được quy hoạch để nuôi 500 con trong thời gian tới. Đây là lợi thế vì các dự án giảm nghèo và dự án vùng đồng bào dân tộc thiểu số đều đang tập trung vào phát triển đàn gia súc. Trước đây, mỗi hộ chỉ được hỗ trợ 1 con bò, vẫn phải cần 1 lao động để đi chăn, không thể thoát nghèo được.

Giờ chính sách đã thay đổi, hỗ trợ mỗi hộ tối thiểu 2 con, không có mức tối đa, tạo điều kiện cho người dân tích lũy, mở rộng đàn. Những nương trước đây trồng ngô không cho hiệu quả kinh tế thì nay có thể trồng cỏ để nuôi ngựa, trâu; vùng dốc hơn thì trồng măng Bát Độ, mở thêm sinh kế cho người dân.