[Bài 3] Giữ an toàn từ chuồng nuôi

Chuồng nuôi phải là tuyến đầu phòng dịch

Sự việc 20 con hổ và 1 con báo chết vì nhiễm cúm A/H5N1 không chỉ là một vụ việc buồn mà còn là lời cảnh báo cho những lỗ hổng trong công tác thú y và quản lý động vật hoang dã nuôi nhốt.

Theo ông Thibault Ledecq, Giám đốc Bảo tồn WWF-Việt Nam, việc tái thả động vật hoang dã về tự nhiên là lý tưởng, nhưng không phải lúc nào cũng khả thi. Nhiều cá thể không còn đủ khả năng sinh tồn, sinh cảnh đã mất hoặc điều kiện sức khỏe không đảm bảo. Trong bối cảnh đó, các cơ sở nuôi nhốt hợp pháp nếu được kiểm soát tốt vẫn có thể đóng vai trò trong bảo tồn và phòng dịch.

Tại Đồng Nai, nơi có nhiều cơ sở nuôi động vật hoang dã, Trung tâm Cứu hộ Cát Tiên đã bắt đầu áp dụng quy trình lấy mẫu chẩn đoán cúm, coronavirus ngay khi tiếp nhận động vật. Đây là bước tiến mới khi cứu hộ không chỉ là chăm sóc mà còn trở thành điểm giám sát dịch tễ học.

Song, theo ông Thibault, hiện các trại nuôi vẫn chưa có khung tiêu chuẩn chung về thú y. Chính vì vậy, WWF đã phối hợp với Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm tổ chức một hội thảo kỹ thuật vào tháng 9/2023, với sự tham gia của các chuyên gia từ AAF và Four Paws. Tại đây, các khuyến nghị về vệ sinh chuồng trại, chế độ ăn, tiêu chuẩn tiêm phòng và năng lực chẩn đoán bệnh đã được tổng hợp để xây dựng “Khung quản lý hổ nuôi nhốt” - một tài liệu hướng tới áp dụng rộng rãi trong thời gian tới.

“Trong giai đoạn nuôi nhốt, việc áp dụng các tiêu chuẩn thú y nghiêm ngặt là hết sức cần thiết. Nó không chỉ vì phúc lợi động vật, mà còn để ngăn ngừa nguy cơ lây nhiễm, như sự việc ở Đồng Nai vừa qua”, ông Thibault nhấn mạnh.

Theo PGS.TS Lê Thanh Hiền, trường Đại học Nông lâm TP.HCM, động vật hoang dã không phải để chăn nuôi đại trà. Chỉ có những đơn vị đủ điều kiện về an toàn sinh học thì mới được phép nuôi. Chỉ như vậy mới có đủ điều kiện để phòng ngừa dịch bệnh, không ảnh hưởng tới vật nuôi khác và con người.

Ở một số cơ sở tư nhân nuôi nhốt hợp pháp như trại nuôi rái cá và trăn tại Đồng Nai, người dân bắt đầu hợp tác với kiểm lâm và chuyên gia để theo dõi tình trạng sức khỏe động vật. Họ sử dụng camera giám sát nhiệt độ chuồng nuôi, ghi nhật ký ăn uống và báo cáo khi có biểu hiện bất thường.

Vài năm trở lại đây, ông Nguyễn Văn Truyện, hiện đang nuôi hơn 100 con hươu, nai và chim trĩ tại vùng Hiếu Liêm, xã Trị An, tỉnh Đồng Nai chú tâm hơn vào sức khỏe đàn vật nuôi. “Khu vực chúng tôi chưa có bác sĩ thú y chuyên sâu động vật hoang dã, nhưng đã hiểu rằng nếu vật nuôi bị bệnh, thiệt hại không chỉ là kinh tế. Một ca bệnh có thể ảnh hưởng đến cả cộng đồng. Vì vậy, dù chưa bắt buộc, chúng tôi vẫn chủ động phòng bệnh theo hướng dẫn”, ông Truyện chia sẻ.

Việt Nam cần làm gì để giám sát toàn diện?

Trong khi các mô hình cứu hộ và hợp tác địa phương đang cho thấy tín hiệu tích cực, câu hỏi đặt ra là: Làm sao để tích hợp động vật hoang dã vào hệ thống giám sát dịch bệnh quốc gia một cách bền vững và có hệ thống?

Tổ chức Thú y Thế giới (WOAH), trong báo cáo năm 2023, khuyến cáo các quốc gia có đa dạng sinh học cao như Việt Nam cần sớm thiết lập: Mạng lưới giám sát mầm bệnh trên động vật hoang dã tại chỗ (in-situ) và ngoài môi trường tự nhiên (ex-situ); tích hợp dữ liệu từ kiểm lâm, thú y, y tế về cùng một nền tảng phân tích dịch tễ; ban hành quy định bắt buộc báo cáo bệnh trên động vật hoang dã nuôi nhốt và đào tạo cán bộ thú y có chuyên môn về động vật hoang dã.

Hiện, Việt Nam chưa có hệ thống cơ sở dữ liệu về sức khỏe động vật hoang dã, chưa có cơ chế ngân sách cho giám sát thú y trong các vườn quốc gia và cũng chưa có chính sách bắt buộc kiểm tra sức khỏe định kỳ cho các cơ sở nuôi nhốt.

“Muốn khắc phục tình trạng ‘vùng trắng’, điều đầu tiên cần làm là định danh được những ai đang nuôi, đang chăm, đang quản lý động vật hoang dã. Và từ đó, xây dựng hệ thống hỗ trợ kỹ thuật, báo cáo và kiểm tra theo chu kỳ”, PGS.TS Lê Thanh Hiền đề xuất.

Bên cạnh đó, cần ban hành khung pháp lý mới. Theo các chuyên gia của Hiệp hội bảo tồn Động vật hoang dã (Wildlife Conservation Society - WCS), Việt Nam cần xây dựng Thông tư riêng về giám sát dịch bệnh trên động vật hoang dã, tương tự như thông tư về tiêm phòng và kiểm dịch gia súc, gia cầm hiện hành. Văn bản này phải quy định rõ trách nhiệm, quy trình, mức độ báo cáo và xử lý.

Ngoài chính sách, cần tăng cường giáo dục cộng đồng và đào tạo chuyên sâu. Hiện cả nước có rất ít bác sĩ thú y được đào tạo về khỉ, tê tê, dơi, vượn... Số phòng thí nghiệm có thể phân tích mẫu từ động vật hoang dã cũng rất hạn chế. Nếu không đầu tư nguồn lực dài hạn, việc phát hiện dịch bệnh sớm sẽ vẫn là điều xa vời.

“Đối với động vật hoang dã, nhiều loài bị cấm nuôi nhưng cũng có nhiều động vật cho phép nuôi và được quản lý. Chúng ta rất sợ trong việc cấp phép nuôi động vật hoang dã có nguồn gốc hoang dã hoàn toàn, nhất là gần những vật nuôi truyền thống như gà, bò, heo… Khi có nguy cơ xảy ra, hệ quả là rất nghiêm trọng. Chưa kể, nhiều loài động vật hoang dã được nuôi nhốt với mục đích phục vụ giải trí, khó lòng nuôi theo biện pháp an toàn sinh học tốt được”, PGS.TS Lê Thanh Hiền khuyến cáo.

Vụ hổ chết do cúm A/H5N1 chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Dịch bệnh từ động vật hoang dã không phải là “nếu”, mà là “khi nào”. Mỗi sáng kiến nhỏ, từ một trạm cứu hộ có năng lực giám sát, đến một cơ sở tư nhân biết báo cáo dấu hiệu bệnh đều là những viên gạch đầu tiên để lấp đầy khoảng trắng phòng dịch.