Biến đổi khí hậu và bữa ăn hằng ngày
Mới đây, Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tổ chức cuộc họp tham vấn kỹ thuật hoàn thiện “Khung phương pháp luận về an ninh lương thực, thực phẩm (LTTP) - dinh dưỡng trong bối cảnh biến đổi khí hậu và môi trường ở Việt Nam”. Hơn 30 đại biểu đến từ các cơ quan trong và ngoài nước, các nhà nghiên cứu từ các lĩnh vực sức khỏe, y tế công cộng, nông nghiệp và môi trường đã tham gia tư vấn.
Bà Huỳnh Thị Thanh Tuyền, chuyên gia về môi trường - LTTP và hành vi người tiêu dùng, thuyết minh tại hội thảo tham vấn.
Hội thảo tham vấn được hỗ trợ bởi Quỹ Joint-SDG cho Quan hệ đối tác Chuyển đổi hệ thống LTTP tại Việt Nam, được UNDP triển khai cùng Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực Liên hợp quốc (FAO) và Quỹ Phát triển Nông nghiệp Quốc tế (IFAD). Quan hệ đối tác trực tiếp hỗ trợ Chính phủ Việt Nam tăng cường khả năng ứng phó với những thay đổi bất thường về cả dinh dưỡng, LTTP và môi trường - khí hậu, đóng góp vào thực hiện Kế hoạch hành động quốc gia về Chuyển đổi hệ thống LTTP minh bạch, trách nhiệm, bền vững đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định 300/QĐ-TTg ngày 28/3/2023.
“Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, việc hiểu rõ mối liên hệ giữa dinh dưỡng, hệ thống LTTP dưới tác động khí hậu là hết sức cấp thiết”, PGS.TS.BS. Trương Tuyết Mai - Phó Viện trưởng Viện Dinh dưỡng Quốc gia (Bộ Y tế) - khẳng định.
Theo BS. Mai, Việt Nam đang phải đối mặt với gánh nặng kép về suy dinh dưỡng. Một mặt, tỷ lệ suy dinh dưỡng vẫn ở mức cao, khoảng một trong 5 trẻ em dưới 5 tuổi bị suy dinh dưỡng. Mặt khác, tỷ lệ thừa cân, béo phì và các bệnh không lây nhiễm như tim mạch và đái tháo đường gia tăng nhanh chóng, đặc biệt ở khu vực đô thị.
Tình trạng suy dinh dưỡng, thiếu vi chất dinh dưỡng nghiêm trọng hơn ở các vùng núi và trong cộng đồng dân tộc thiểu số, nơi tiếp cận với thực phẩm, dịch vụ y tế còn hạn chế. Điều tra năm 2020 tại Yên Bái cho thấy, từ 34% đến 47,62% số hộ gia đình không có đủ thực phẩm sau lũ quét, sạt lở đất.
Theo kịch bản xấu nhất, nguồn cung toàn cầu có thể giảm do thời tiết cực đoan: 23% đối với trái cây, 16% đối với rau, 22% đối với các loại hạt và giống cây trồng. Các nhà khoa học dự báo, nếu tình trạng này tiếp diễn, trên thế giới sẽ có 173 triệu người thiếu hụt folate và đến 71 triệu người thiếu vitamin A.
Đồng thời, chất lượng và an toàn thực phẩm bị ảnh hưởng rõ rệt. Sản lượng rau quả giàu dưỡng chất sụt giảm khiến cơ cấu bữa ăn thay đổi, làm tăng nguy cơ thiếu vi chất dinh dưỡng trong cộng đồng. Với chăn nuôi, stress nhiệt khiến sản lượng sữa trung bình giảm khoảng 5,5kg mỗi con bò.
Liên hợp quốc đã hỗ trợ thực phẩm nấu chậm, giàu dinh dưỡng cho nhiều bà mẹ và trẻ em trên toàn quốc. Ảnh: UNICEF.
Sự cần thiết có khung phương pháp luận
Tại cuộc họp, nhóm chuyên gia đã chia sẻ những kết quả bước đầu của nghiên cứu xây dựng khung phương pháp luận khí hậu - LTTP - dinh dưỡng và các tiêu chí lựa chọn bộ chỉ số cảnh báo sớm theo khung phương pháp luận này. Các chuyên gia cho rằng Việt Nam cần phát triển khung phương pháp luận, làm cơ sở khoa học cho quá trình đưa ra quyết định. Cùng với đó, gắn kết việc chuyển đổi hệ thống LTTP có khả năng chống chịu với các chương trình thúc đẩy chế độ ăn lành mạnh.
Khái niệm an ninh LTTP đã được làm rõ trong phần thuyết minh của nhóm chuyên gia, trích dẫn định nghĩa của FAO (2008). Theo đó, an ninh LTTP là trạng thái khi tất cả mọi người, ở mọi thời điểm, đều có khả năng tiếp cận nguồn thức ăn đầy đủ, an toàn, giàu dinh dưỡng một cách ổn định, cả về mặt vật lý và kinh tế, nhằm duy trì cuộc sống khỏe mạnh và năng động.
Sau khi tiến hành rà soát và so sánh 17 khung lý thuyết về đánh giá tác động của biến đổi khí hậu lên an ninh LTTP, bà Huỳnh Thị Thanh Tuyền - Trưởng nhóm nghiên cứu Môi trường - LTTP và hành vi người tiêu dùng khu vực châu Á & Thái Bình Dương, Liên minh Bioversity và CIAT - cho rằng, khung lý thuyết Baars và cộng sự năm 2023 có nhiều điểm mạnh và phù hợp để xem xét tích hợp vào khung phương pháp luận về an ninh LTTP - dinh dưỡng trong bối cảnh biến đổi khí hậu và môi trường ở Việt Nam trong khuôn khổ nghiên cứu này.
“Khung lý thuyết có ưu điểm là phân tích chi tiết các hiện tượng khí hậu, cả dài hạn và ngắn hạn, đồng thời đi sâu vào yếu tố nội tại của an ninh LTTP, vấn đề liên quan đến sức khỏe”, bà Tuyền cho biết.
Nhờ chỉ rõ liên kết giữa biến đổi khí hậu - an ninh LTTP - sức khỏe, khung lý thuyết này đã được Ủy ban Kinh tế - Xã hội khu vực châu Á - Thái Bình Dương (ESCAP) áp dụng để xây dựng công cụ đánh giá rủi ro hệ thống LTTP (INFER) ở các khu vực từ năm 2022.
Khung lý thuyết về tác động của biến đổi khí hậu lên sức khỏe thông qua an ninh lương thực - thực phẩm. Ảnh: Baars et al (2023).
Cần hạ tầng dữ liệu liên thông đa ngành
Ý tưởng do nhóm chuyên gia đề xuất nhận đánh giá tích cực từ các đại biểu nhờ tầm nhìn dài hạn và định hướng hành động sớm, góp phần thúc đẩy kết nối hiệu quả giữa các bên liên quan trong hệ thống LTTP.
Một trong những ưu tiên hàng đầu mà các nhà khoa học nhấn mạnh là thiết lập cơ chế chia sẻ dữ liệu đồng bộ, liên thông, bao gồm cả dữ liệu trong nước và quốc tế.
Ngoài ra, dữ liệu còn phản ánh mối liên hệ giữa hành vi tiêu dùng thực phẩm, thực hành chăm sóc sức khỏe, điều kiện y tế - vệ sinh, bối cảnh kinh tế - xã hội rộng lớn hơn. Đây là cơ sở để xây dựng chính sách dựa trên bằng chứng, hướng tới phát triển bền vững, công bằng.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đào Thế Anh - Phó giám đốc Viện Khoa học nông nghiệp Việt Nam (VAAS) - cho biết, trong các cuộc họp gần đây của Chính phủ, Thủ tướng đã nhiều lần nhấn mạnh tầm quan trọng của kết nối, chia sẻ dữ liệu giữa các cơ quan nhà nước. Đây được đánh giá là bước đi thiết yếu trong cải cách quản lý, điều hành quốc gia.
Dữ liệu có vai trò thiết yếu trong tiến trình xây dựng Chính phủ số, phân tích mối tương quan giữa biến đổi khí hậu với sức khỏe cộng đồng và sự ổn định của chuỗi cung ứng thực phẩm. Khi các dữ liệu được tổng hợp, phân tích đầy đủ, Chính phủ có thể đưa ra quyết định chính sách nhanh chóng, chính xác hơn, từ đó nâng cao khả năng ứng phó với các rủi ro như khủng hoảng dinh dưỡng, gián đoạn nguồn cung, hay tác động từ biến đổi khí hậu.
***
Nguồn tham khảo: Nga Thanh Thi Pham, Duy Nong, Archana Raghavan Sathyan, Matthias Garschagen. 2020. “Đánh giá mức độ dễ bị tổn thương của các hộ gia đình trước lũ quét và lở đất ở các vùng cao nghèo của Việt Nam”, Tạp chí Quản lý rủi ro khí hậu, số 28.
Baars, Caterina, Jelena Barbir, João Henrique Paulino Pires Eustachio. 2023. “Biến đổi khí hậu có thể tác động đến sức khỏe con người thông qua an ninh lương thực thực phẩm như thế nào? Phân tích định lượng”. Tạp chí Môi trường 10, số 11.
