Trẻ lớn lên trong những không gian rất cụ thể: bữa ăn gia đình, giờ ngủ, giờ chơi, những cuộc trò chuyện ngắn và cả những va chạm cảm xúc nhỏ trong sinh hoạt thường nhật, nhất là với mọi người trong gia đình. Chính trong những không gian đó, trẻ từng bước hình thành cảm giác an toàn, khả năng điều chỉnh cảm xúc và những khuôn mẫu hành vi đầu tiên.
Trong các chính sách hiện hành về trẻ em, gia đình được xác định là môi trường trung tâm của quá trình này. Luật Trẻ em năm 2016 đặt trách nhiệm chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục trẻ trước hết ở cha mẹ, người chăm sóc, coi đây là nền tảng để bảo đảm quyền được phát triển toàn diện của trẻ.
Chất lượng tương tác giữa cha mẹ và con giữ vai trò quan trọng đối với sự phát triển cảm xúc và xã hội của trẻ.
Quan điểm này tiếp tục được làm rõ trong Quyết định số 1437/QĐ-TTg ngày 29/10/2018 của Thủ tướng Chính phủ, khi nhấn mạnh vai trò của gia đình trong việc tạo dựng môi trường sống, thói quen sinh hoạt và các mối tương tác hằng ngày phù hợp với sự phát triển của trẻ trong những năm đầu đời.
Từ góc nhìn đó, kỹ năng làm cha mẹ tích cực không nên được hiểu như tập hợp các biện pháp can thiệp rời rạc, mà là cách cha mẹ vận hành đời sống gia đình một cách có chủ đích, nhất quán và phù hợp với từng giai đoạn phát triển của trẻ.
Nếp sinh hoạt, giới hạn và vai trò làm gương trong gia đình
Trong những năm đầu đời, trẻ tiếp nhận thế giới thông qua các khuôn mẫu sinh hoạt lặp đi lặp lại trong gia đình. Giờ ăn, giờ ngủ, các sinh hoạt chung diễn ra theo nhịp điệu quen thuộc giúp trẻ hình thành cảm giác ổn định và dự đoán được môi trường xung quanh. Khi nhịp sinh hoạt bị xáo trộn kéo dài, trẻ dễ rơi vào trạng thái căng thẳng, thể hiện qua quấy khóc, khó ngủ hoặc thay đổi hành vi.
Chính vì vậy, việc xây dựng nếp sinh hoạt ổn định trong gia đình không chỉ mang ý nghĩa tổ chức đời sống, mà còn là một yếu tố quan trọng đối với sự phát triển cảm xúc của trẻ. Đề án chăm sóc vì sự phát triển toàn diện trẻ em ban hành kèm theo Quyết định số 1437/QĐ-TTg cũng đặt đời sống hằng ngày tại gia đình vào vị trí trung tâm, coi đây là môi trường đầu tiên và lâu dài nhất tác động đến sự phát triển của trẻ.
Cùng với nếp sinh hoạt, các giới hạn trong gia đình giúp trẻ hiểu những ranh giới cần thiết của hành vi. Giới hạn không đồng nghĩa với kiểm soát cứng nhắc, mà là những quy tắc đơn giản, rõ ràng, được duy trì nhất quán trong các tình huống quen thuộc. Khi các giới hạn thay đổi tùy theo tâm trạng của người lớn, trẻ khó hình thành khả năng tự điều chỉnh và dễ rơi vào trạng thái bất an. Ngược lại, sự nhất quán giúp trẻ dần học cách chấp nhận giới hạn và điều chỉnh hành vi của mình.
Trong quá trình đó, vai trò làm gương của cha mẹ có ý nghĩa đặc biệt. Trẻ nhỏ học hỏi rất nhiều thông qua quan sát, từ cách người lớn giao tiếp, ứng xử trong gia đình đến cách giải quyết những căng thẳng thường ngày. Những hành vi này, dù diễn ra rất tự nhiên, đều trở thành khuôn mẫu cho trẻ. Khi cha mẹ thể hiện sự bình tĩnh, tôn trọng và nhất quán, trẻ có cơ hội tiếp nhận những giá trị này một cách tự nhiên, không cần đến những lời dạy trực tiếp.
Tương tác, lắng nghe và đồng hành cùng con trong đời sống hằng ngày
Ở góc độ chính sách, vai trò này cũng được nhìn nhận trong Luật Giáo dục năm 2019, khi xác định giáo dục gia đình là một bộ phận không tách rời của quá trình giáo dục con người, gắn với việc hình thành nhân cách và hành vi của trẻ ngay từ những năm đầu đời.
Bên cạnh nếp sinh hoạt và giới hạn, chất lượng tương tác giữa cha mẹ và con giữ vai trò quan trọng đối với sự phát triển cảm xúc và xã hội của trẻ. Trẻ nhỏ cần được lắng nghe để dần hình thành khả năng nhận diện và diễn đạt cảm xúc của mình. Việc người lớn dừng lại để nghe trẻ nói, phản hồi bằng ánh mắt và giọng điệu phù hợp giúp trẻ cảm nhận được sự tôn trọng và gắn kết trong mối quan hệ gia đình.
Việc khen ngợi và động viên cũng là một phần quan trọng của tương tác tích cực.
Những tương tác này không nhất thiết phải là những cuộc trò chuyện dài hay những hoạt động được chuẩn bị công phu. Trong nhiều trường hợp, chính những khoảnh khắc rất ngắn trong đời sống hằng ngày lại có ý nghĩa lớn đối với trẻ. Khi cảm xúc của trẻ được gọi tên và phản hồi kịp thời, trẻ dần học được cách hiểu bản thân và người khác, từ đó hình thành những nền tảng ban đầu cho kỹ năng giao tiếp và điều chỉnh cảm xúc.
Việc khen ngợi và động viên cũng là một phần quan trọng của tương tác tích cực. Khi sự ghi nhận tập trung vào hành vi cụ thể, trẻ hiểu rõ điều gì là đáng khích lệ và có xu hướng lặp lại những hành vi đó. Ngược lại, việc khen ngợi kèm theo so sánh hay chỉ trích dễ làm giảm tác dụng tích cực và khiến trẻ bối rối.
Song song với khen ngợi, việc nói “không” khi cần thiết giúp trẻ nhận diện ranh giới và từng bước điều chỉnh hành vi trong khuôn khổ an toàn. Tinh thần này được nhắc đến trong Luật Trẻ em năm 2016, khi nhấn mạnh quyền được chăm sóc và phát triển của trẻ gắn liền với trách nhiệm tạo dựng môi trường sống an toàn, lành mạnh của gia đình.
Trong đời sống hằng ngày, sự đồng hành của cha mẹ còn thể hiện qua việc cùng con trải nghiệm các hoạt động quen thuộc, từ vui chơi đến khám phá môi trường xung quanh. Sự hiện diện và tương tác trực tiếp của người chăm sóc không chỉ tăng cường gắn kết tình cảm, mà còn tạo điều kiện để trẻ học hỏi và phát triển một cách tự nhiên, phù hợp với từng giai đoạn.
Chính những tương tác nhỏ, lặp đi lặp lại trong gia đình, khi được duy trì một cách tích cực và nhất quán, góp phần tạo nên nền tảng vững chắc cho sự phát triển toàn diện của trẻ trong những năm đầu đời.
Tài liệu tham khảo dành cho cha mẹ:
📄 Quyết định 2780/QĐ-BYT ngày 29/08/2025 về Kế hoạch Tiêm chủng mở rộng giai đoạn 3 năm (2026-2028) 👉 [DOWNLOAD tại đây]
📘 Hướng dẫn chăm sóc sức khỏe và dinh dưỡng cho trẻ nhỏ (Tài liệu truyền thông chăm sóc phát triển toàn diện trẻ em)👉 [DOWNLOAD tại đây]
📗 Hướng dẫn phát triển trí tuệ và tương tác sớm với trẻ (Tài liệu truyền thông chăm sóc phát triển toàn diện trẻ em)👉 [DOWNLOAD tại đây]
📙 Hướng dẫn hành vi - cảm xúc và kỹ năng an toàn cho trẻ (Tài liệu truyền thông chăm sóc phát triển toàn diện trẻ em)👉 [DOWNLOAD tại đây]
