Việt Nam trong 'vòng vây' nhựa: Thách thức và giải pháp xanh

Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia có lượng rác thải nhựa lớn  trong đó tỷ lệ sản phẩm nhựa dùng một lần khá cao. Những chiếc túi nilon, hộp xốp hay ống hút được sử dụng trong vài phút nhưng để lại hệ quả môi trường hàng trăm năm. Việc thay đổi hành vi tiêu dùng và thực thi chính sách hạn chế nhựa dùng một lần không còn là lựa chọn, mà là yêu cầu cấp bách để hướng tới một môi trường đô thị xanh – sạch – bền vững.

Thói quen tiêu dùng khó bỏ

Báo cáo tình hình phát sinh chất thải nhựa năm 2022 tại Việt Nam do Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn thiên nhiên (WWF-Việt Nam) phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Môi trường thực hiện cho thấy, mỗi ngày, Việt Nam thải ra khoảng 8.021 tấn rác thải nhựa, tương đương khoảng 2,93 triệu tấn/năm. Phần lớn trong đó là nhựa dùng một lần như túi nilon, hộp xốp, ống hút.

Báo cáo cũng chỉ ra một thực tế đáng báo động khi ô nhiễm vi nhựa được ghi nhận ở tất cả các môi trường đất, nước, không khí và trầm tích tại Việt Nam, riêng khu vực bãi rác Phước Hiệp, TPHCM, tốc độ lắng đọng vi nhựa lên đến 1.367 hạt/m²/ngày, cao hơn đến 50 kết quả quan trắc tại thủ đô Paris của Pháp. Tại các sông hồ Hà Nội, hàm lượng vi nhựa cũng rất cao. Ô nhiễm vi nhựa tác động trực tiếp đến sức khoẻ con người thông qua con đường ăn uống, hít thở, làm gia tăng nguy cơ mắc các bệnh về hô hấp, tim mạch và ung thư.

Khảo sát “Hơn 3.000 sinh viên nói gì về văn hóa sản phẩm nhựa dùng một lần” do NPAP và Hiệp hội Thương mại Điện tử VCOM thực hiện cho thấy, 67% người tham gia vẫn chọn sản phẩm nhựa một lần vì tiện lợi, trong khi 39% cho rằng các giải pháp thay thế quá đắt. Dù vậy, 40% sinh viên khẳng định sẵn sàng thay đổi thói quen nếu có điều kiện thuận lợi.

Giảm nhựa dùng một lần: từ chính sách đến thay đổi hành vi

Theo các chuyên gia của “Dự án lồng ghép chống chịu biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường để phát triển các đô thị xanh” của Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, muốn giảm thiểu nhựa dùng một lần thì thay đổi hành vi người tiêu dùng là yếu tố then chốt. Nhưng để hành vi trở thành thói quen lâu dài, cần sự hỗ trợ của chính sách vĩ mô.

Các chuyên gia khuyến nghị, nhà nước và doanh nghiệp nên xem xét áp dụng các biện pháp mạnh mẽ hơn, như đánh thuế hoặc thu phí đối với sản phẩm nhựa một lần, để thúc đẩy quá trình chuyển đổi sang các lựa chọn thân thiện với môi trường.

Nghị định 08/2022/NĐ-CP đã vạch ra lộ trình cụ thể, từ 1/1/2026, Việt Nam sẽ không sản xuất và nhập khẩu túi nilon khó phân hủy sinh học có kích thước nhỏ hơn 50cm x 50cm và độ dày dưới 50 µm. Sau ngày 31/12/2030, nước ta sẽ dừng hoàn toàn sản phẩm nhựa sử dụng một lần, trừ sản phẩm được chứng nhận nhãn sinh thái Việt Nam.

Nhằm giải quyết vấn đề một cách quy mô và hiệu quả, Luật Bảo vệ Môi trường 2020 cũng quy định về trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR). Hiện nay, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xây dựng Dự thảo nghị định quy định về trách nhiệm tái chế sản phẩm, bao bì và trách nhiệm xử lý chất thải của nhà sản xuất, nhập khẩu, nhằm hợp nhất quy định, thiết kế lại cơ chế tài chính, tăng tính minh bạch và phù hợp với thông lệ quốc tế. Đây là công cụ chính sách quan trọng thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, buộc doanh nghiệp phải thu hồi, tái chế và xử lý sản phẩm sau sử dụng.

Một số địa phương như Hà Nội, Phú Yên, Côn Đảo đã ban hành kế hoạch cấm nhựa dùng một lần tại các khu du lịch, siêu thị, khách sạn.

Một bộ phận doanh nghiệp bán lẻ cũng bắt đầu thay đổi, chuyển sang dùng sản phẩm nhựa thân thiện với môi trường. AEON Việt Nam loại bỏ túi nylon không phân hủy, chuyển sang túi phân hủy sinh học và vật liệu từ bột bã mía, bột gạo; áp dụng ngày không túi nhựa, chương trình tích điểm xanh, cho thuê túi hoàn trả. Một số tỉnh, thành đã triển khai mô hình phân loại rác tại nguồn, hướng tới chính sách “không rác thải nhựa” trong trường học và cộng đồng.

Những giải pháp thiết thực ở cấp cá nhân như mang bình nước cá nhân, từ chối túi nhựa miễn phí, thay ống hút nhựa bằng giấy hay inox đang được khuyến khích mạnh mẽ. Cùng với đó là các chiến dịch cộng đồng như “Ngày không túi nhựa”, các câu lạc bộ xanh trong trường học, đổi rác thải nhựa lấy cây xanh… được triển khai thu hút sự tham gia hưởng ứng của người dân và đông đảo người trẻ.

Các chuyên gia cho rằng, khi nhận thức đã được nâng cao, hành động cần được cụ thể hóa qua chính sách, hạ tầng tái chế, và sự tham gia chủ động của người dân. Giảm nhựa dùng một lần không chỉ là nhiệm vụ của nhà nước hay tổ chức môi trường, mà còn là trách nhiệm hàng ngày của mỗi người. Mỗi túi nilon từ chối, mỗi ống hút nhựa không sử dụng là một bước nhỏ nhưng ý nghĩa hướng tới mục tiêu lớn: Vì một Việt Nam xanh – sạch – bền vững.