Việt Nam cần khung pháp lý để không lỡ nhịp công nghệ chỉnh sửa gen

Công nghệ chỉnh sửa gen được xem là bước tiến đột phá giúp tạo ra giống cây trồng, vật nuôi và thủy sản năng suất cao, kháng bệnh tốt, giảm chi phí và rủi ro môi trường. Tuy nhiên tại Việt Nam, việc thiếu quy định cụ thể đang khiến lĩnh vực này chưa thể bước ra khỏi giai đoạn nghiên cứu, dù tiềm năng ứng dụng rất lớn.

GS.TS Lê Huy Hàm, Chủ nhiệm Chương trình Khoa học và Công nghệ cấp Quốc gia về Công nghệ sinh học, nguyên Viện trưởng Viện Di truyền Nông nghiệp cho rằng, Việt Nam cần sớm có khung pháp lý để không bỏ lỡ cơ hội làm chủ công nghệ đang định hình lại nền nông nghiệp toàn cầu.

Ông cho biết từ năm 2012 đến nay, thế giới đã có hơn 17.000 bằng sáng chế liên quan đến công nghệ CRISPR/Cas, trong đó Trung Quốc chiếm 46% và Hoa Kỳ gần 40%, còn Việt Nam chưa có tên trong danh sách các quốc gia sở hữu bản quyền. “Chúng ta không hề thua kém về năng lực nghiên cứu, thậm chí đã làm chủ nhiều công đoạn quan trọng. Điều còn thiếu là cơ chế quản lý phù hợp”, GS.TS Lê Huy Hàm nói.

Trong gần một thập kỷ, hàng chục đề tài chỉnh sửa gen đã được triển khai trong nước với nhiều kết quả khả quan như lúa kháng bạc lá, chịu mặn; đậu tương giảm đường khó tiêu raffinose, kháng bệnh phấn trắng; cà chua tăng đường và axit amin, ngô tăng số hàng hạt... Tất cả đều được thực hiện bằng công nghệ CRISPR/Cas9, không mang ADN ngoại lai nên tương đương với giống đột biến tự nhiên về an toàn sinh học.

“Về mặt khoa học, chỉnh sửa gen không tạo ra protein lạ hay thành phần ngoại lai, khác hoàn toàn với biến đổi gen (GMO)”, GS Hàm nhấn mạnh, đồng thời bày tỏ quan điểm nếu vẫn bị xếp vào nhóm GMO, nhà khoa học sẽ phải qua quy trình đánh giá an toàn sinh học phức tạp, tốn kém và kéo dài hàng năm trời khiến sản phẩm không thể ra khỏi phòng thí nghiệm.

Theo Luật Đa dạng sinh học hiện hành, “sinh vật biến đổi gen là sinh vật có cấu trúc di truyền bị thay đổi bằng công nghệ chuyển gen”. Với cách định nghĩa này, các sản phẩm chỉnh sửa gen dù không có vật liệu ngoại lai vẫn bị xem là GMO và phải chịu cùng quy trình kiểm định. Điều đó có thể khiến Việt Nam lặp lại thất bại trước đây, đầu tư hàng trăm tỷ đồng nhưng sản phẩm không thể thương mại hóa.

Thế giới hiện đã bước sang giai đoạn ứng dụng rộng rãi công nghệ này. Tính đến đầu năm 2025, đã có 10 giống cây trồng, một giống bò và hai giống cá chỉnh sửa gen được phê duyệt sản xuất thương mại như cà chua giàu GABA, cải dầu kháng thuốc diệt cỏ, chuối và khoai tây không hóa nâu, lúa mì kháng bệnh nấm, đậu tương giàu axit oleic, bò chịu nóng và cá phát triển nhanh...

Năm 2013 thậm chí được xem là cột mốc mở đầu kỷ nguyên chỉnh sửa gen khi Hoa Kỳ và Canada cho phép thương mại hóa giống cải dầu đầu tiên.

Các quốc gia đang áp dụng những mô hình quản lý khác nhau. Nhóm đi đầu gồm Hoa Kỳ, Nhật Bản, Australia và Israel đã cho phép lưu hành sản phẩm chỉnh sửa gen mà không cần đánh giá như GMO. Nhóm thứ hai, trong đó có Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ và Indonesia xem xét từng trường hợp. Nhiều nước Châu Âu vẫn trong giai đoạn thảo luận, còn Việt Nam chưa có quy định chính thức.

Theo GS Hàm, các nước lựa chọn quản lý dựa trên sản phẩm cuối cùng, nếu giống mới tương đương với giống truyền thống và không có ADN ngoại lai. Đây là hướng đi hợp lý, vừa khuyến khích đổi mới, vừa bảo đảm an toàn.

Công nghệ gen đã chứng minh hiệu quả rõ rệt trong nông nghiệp. Từ năm 2016 đến 2024, ngô biến đổi gen ở Việt Nam mang lại lợi nhuận 257 - 435 triệu USD, tương đương mỗi USD đầu tư thu về từ 6,8 đến 12,5 USD. Nhờ đó, chất lượng hạt được nâng cao, độc tố aflatoxin giảm, giá thức ăn chăn nuôi rẻ hơn do tận dụng nguồn nhập khẩu. Theo GS Hàm, chỉnh sửa gen chính là bước tiếp theo của công nghệ gen, giúp tăng năng suất, giảm phát thải và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Ông cho rằng để công nghệ phát huy giá trị, hệ thống pháp lý phải được xây dựng song song, thậm chí đi trước. “Nếu chờ sửa luật rồi mới ban hành quy chế, chúng ta sẽ mất thêm cả thập kỷ”, ông cảnh báo, đồng thời đề xuất rà soát các văn bản liên quan như Luật Đa dạng sinh học, Luật An toàn thực phẩm, Luật Sở hữu trí tuệ để bổ sung quy định phù hợp. Cùng với đó, cần có cơ chế xác nhận nhanh các sản phẩm chỉnh sửa gen không chứa gen lạ thay vì yêu cầu kiểm định toàn bộ quy trình như hiện nay.

Ngoài nỗ lực của cơ quan quản lý, GS Hàm cho rằng truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc giúp công chúng hiểu rõ bản chất của công nghệ mới. “Cần nói rõ rằng chỉnh sửa gen khác với biến đổi gen. Đây là công cụ chính xác, an toàn, mang lại lợi ích to lớn nếu được quản lý đúng”, ông nói.

Theo ông, Việt Nam có đầy đủ năng lực về nhân sự, phòng thí nghiệm và kỹ thuật để làm chủ công nghệ này. Vấn đề không nằm ở khoa học mà ở cơ chế quản lý. Ông bày tỏ: “Nếu không sớm vào cuộc, chúng ta sẽ đứng ngoài cuộc cách mạng sinh học và lặp lại tình trạng đầu tư lớn nhưng sản phẩm không thể ra thị trường”.

Ông cũng đề xuất thành lập nhóm công tác liên bộ để đề xuất khung pháp lý và hướng tiếp cận phù hợp với thực tế Việt Nam, bảo đảm minh bạch, dựa trên bằng chứng khoa học. “Chỉ khi đó, chỉnh sửa gen mới trở thành động lực thực sự cho đổi mới sáng tạo, góp phần đưa nông nghiệp Việt Nam tiến gần hơn với nền sản xuất hiện đại, an toàn và bền vững”, GS Hàm nhấn mạnh.