Tẻ Nương Hà Giang - tự hào hương lúa bản địa

Anh tin một điều giản dị rằng, giống tốt không tự nhiên sinh ra từ phòng lạnh hay văn phòng. Giống tốt phải được đẻ ra từ đất, từ mồ hôi nông dân, từ những vụ mùa lam lũ trên rẫy, dưới ruộng. Anh chọn đi vào bản, cùng ăn, cùng làm với bà con, lội bùn, đếm từng bông lúa, nâng niu từng hạt giống bản địa, thứ mà anh tin rằng đang bị lãng quên giữa bao giống lúa thế hệ mới.

Hành trình ấy không ngắn, đã 10 năm, từ 2015 đến nay. Một chặng đường đầy gai góc, có lúc anh đơn độc, có lúc bị chơi xấu. Nhưng anh không dừng lại. Bởi anh tin, nếu mình đi đúng hướng, từ đất mà đi thì sẽ có ngày hạt giống mình chọn cũng bén rễ, trổ bông.

Như chất sống mãnh liệt của xứ đá

Anh Trần Hữu Đạt, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Nông nghiệp An Đạt Thành Hà Giang - người đàn ông quê gốc Đất Cảng là “con nhà nòi” làm lúa giống ở Việt Nam. Hơn 30 tuổi, chàng trai con của chủ doanh nghiệp có “số má” về lúa giống ở Hải Phòng không đi theo cách làm truyền thống của gia đình mà nuôi khát vọng, tìm con đường riêng. Anh chọn lên Hà Giang khởi nghiệp.

Tôi hỏi: "Sao lại là Hà Giang mà không phải nơi nào khác?". Anh cười hiền đáp: "Tôi nhận ra rằng, hiện nay ở Việt Nam có nhiều đề tài hàng tỷ đồng về giống bản địa nhưng kết quả thường chỉ là một vài tạ giống được đem tặng cho dân trồng thử, rồi… để đấy. Không ai theo dõi tiếp, không ai tiếp tục cải tiến, nhân rộng, dẫn đến giống bị thoái hóa, mất dần đặc tính quý".

Tẻ Nương Hà Giang là giống lúa bản địa được chọn lọc và phục tráng trong suốt hơn 10 năm. Xuất phát từ thực tế vùng núi thiếu những giống lúa có khả năng chịu được điều kiện khắc nghiệt, lại thường xuyên bị bỏ qua trong nghiên cứu giống, anh cùng các cộng sự đã quyết tâm đi ngược dòng xu hướng sưu tầm và phát triển nguồn gen bản địa thay vì lai tạo từ giống Trung Quốc hay vùng đồng bằng.

Anh trực tiếp thu thập giống bản địa tại 15 tỉnh miền núi phía Bắc, đặc biệt là giống Tẻ Nương từ huyện Yên Minh, Hà Giang, sau đó lai tạo, chọn lọc và thử nghiệm tại nhiều vùng sinh thái khác nhau, từ Tây Bắc, Bắc Trung bộ đến Tây Nguyên.

Hành trình đó gặp không ít khó khăn bởi giống bản địa thường năng suất thấp, cây cao, dễ đổ, lại chưa được phục tráng kỹ nên lẫn tạp và kém ổn định. Tuy nhiên, nhờ kiên trì, anh đã dần cải tiến được giống, nâng cao năng suất, ổn định kiểu hình và chất lượng gạo, đồng thời giữ được đặc tính quý về sức chống chịu và thích nghi sinh thái.

Đến nay, giống lúa Tẻ Nương Hà Giang đã được công nhận là sản phẩm khoa học công nghệ, có tính ứng dụng cao và đang được bà con tại 28 tỉnh từ Hà Giang đến Hà Tĩnh tin tưởng sử dụng. Doanh nghiệp của anh Đạt không chỉ góp phần giữ gìn và phát huy giá trị di truyền của giống bản địa mà còn tạo ra sản phẩm vừa phù hợp với điều kiện sản xuất, vừa đáp ứng yêu cầu thị trường, góp phần phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững cho vùng miền núi.

Anh ví giống lúa Tẻ Nương Hà Giang như người miền núi, ban đầu có thể mộc mạc, thô kệch, nhưng nếu được đầu tư đúng cách, được dẫn dắt, được tôn trọng thì có thể bứt phá, có thể nhảy vũ điệu, lái ô tô, làm kinh tế hiện đại. Chất của người miền núi là sức sống mãnh liệt, chỉ cần khơi gợi và dẫn đường.

Dám vấp ngã…

“Tuổi trẻ không chỉ cần dám nghĩ, dám làm mà còn phải dám thất bại. Bởi khi thất bại, mình mới nhìn ra được điểm yếu của mình mà sửa. Còn sợ thất bại thì chỉ quanh quẩn trong vùng an toàn, cuối cùng không làm được gì”, Tổng Giám đốc Trần Hữu Đạt trải lòng.

Anh tái tư duy sau mỗi lần vấp ngã, để rồi từ những thất bại đầu tiên ở Hà Giang, giờ đây anh đã xây dựng được một hệ thống sản xuất giống lúa bản địa chất lượng cao, được công nhận và nhân rộng. 

Hành trình gian nan của anh may mắn là luôn có những người thầy đồng hành. Họ là những giáo sư, tiến sỹ từ các viện, trường đại học ở Hà Nội.

“Có lần tôi lái ô tô đến tận nhà đón các thầy, mời lên Hà Giang. Ban đầu các thầy cũng nản, vì điều kiện khó khăn. Nhưng mình phải kiên trì, phải khiến các thầy vui, hào hứng, phải có tầm nhìn để cuốn họ vào câu chuyện của mình", anh Đạt chia sẻ.

Sự kiên trì bền bỉ ấy của anh đã thuyết phục được họ, để rồi chính những người từng nghi ngờ cũng phải thừa nhận chiến lược anh theo đuổi là đúng. Họ không chỉ giúp anh, mà còn trở thành một phần trong hành trình bảo tồn và phát triển giống lúa bản địa. Đặc biệt trong đó phải kể tới sự đồng hành của PGS.TS Nguyễn Văn Hoan, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu lúa (Học viện Nông nghiệp Việt Nam) - một trong những người đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu lúa lai (sản phẩm lúa lai hai dòng Việt Lai 20).

Suốt 3 năm qua, gia đình bà Nguyễn Thị Tỷ và nhiều nông dân ở thôn Hợp Thành, xã Đạo Đức, huyện Vị Xuyên (Hà Giang) luôn tin tưởng lựa chọn giống lúa Tẻ Nương Hà Giang để gieo cấy. Với họ, đây không đơn thuần là một giống lúa mà là một phần máu thịt quê hương. Giống lúa ấy sinh ra từ miền đá cổ, nơi người Tày, người Mông, người Dao bao đời nay lăn lộn cùng đất, cùng đá, cần mẫn bên luống cày, nương rẫy.

Mỗi hạt giống gieo xuống ruộng như gửi vào đó cả hồn cốt văn hóa miền sơn cước, thứ hồn quê mộc mạc mà thiêng liêng. Lúa Tẻ Nương Hà Giang ngày nay không chỉ giữ nguyên bản sắc xưa cũ mà còn thích nghi tốt với điều kiện canh tác như dễ trồng, sức chống chịu cực tốt, ít sâu bệnh, năng suất ổn định. Hạt gạo làm ra trắng ngần, nấu lên dẻo thơm, thoảng hương đồng gió núi, mang theo vị đậm đà của tri thức bản địa…

Chính vì lẽ đó, khi Công ty An Đạt Thành Hà Giang đưa giống lúa này ra thị trường, nông dân Hà Giang không chút do dự, đồng lòng gieo trồng trên những mảnh ruộng thân thuộc, như một cách gìn giữ và tiếp nối hồn quê xứ đá.

Hành trình gieo mầm nơi đá sỏi của Tổng Giám đốc Đạt giờ đây đã là những hạt lúa vàng óng. Những hạt lúa trước đây chỉ được vun trồng trên ruộng nương cheo leo của Hà Giang giờ đã theo bước chân nông dân vươn xa, trải dài khắp đồng bằng, len lỏi tới nhiều tỉnh thành trên cả nước.

Không chỉ là giống lúa, đó còn là thành quả của niềm tin, của sự bền bỉ và cả những giọt mồ hôi chát mặn. Để đổi lại là bát cơm mỗi gia đình nông dân thêm đầy đặn, thêm dẻo thơm, như một lời cảm ơn lặng lẽ từ đất lành dành cho người đã dám bắt đầu từ những điều nhỏ nhất.

Ông Giang Đức Hiệp, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ Thực vật tỉnh Hà Giang cho biết, giống lúa Tẻ Nương Hà Giang là giống đầu tiên được Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Giang phối hợp với doanh nghiệp thực hiện phục tráng. Đây là giống lúa có khả năng thích ứng rộng, chống chịu sâu bệnh, chất lượng gạo ngon, cơm thơm, mềm, dẻo, phù hợp với thị hiếu của đại đa số người tiêu dùng.

Việc phát triển giống lúa Tẻ Nương Hà Giang mang lại giá trị tích cực, lan toả và quảng bá cho đặc sản đặc trưng và bản sắc văn hóa nông nghiệp của Hà Giang đến các vùng miền trên cả nước, nâng cao giá trị thương hiệu nông sản địa phương.