Góc tối ít được nhắc đến của chuỗi cung ứng thủy sản toàn cầu

Chuỗi cung ứng toàn cầu đang trả giá đắt

Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO), hơn 20% lượng protein động vật tiêu thụ toàn cầu đến từ thủy sản. Nhưng ít ai biết rằng, phía sau những con cá, con tôm trên bàn ăn là một chuỗi cung ứng đang gặp nhiều rắc rối, từ ô nhiễm môi trường đến mất công bằng với người làm nghề biển.

Cũng theo FAO, dù ngành thủy sản giữ vai trò rất quan trọng trong việc nuôi sống thế giới, nhưng lại là một trong những ngành dễ bị tổn thương nhất hiện nay.

Theo báo cáo "Tình hình nghề cá và nuôi trồng thủy sản thế giới năm 2022" của FAO, bột cá và dầu cá làm từ cá nhỏ như cá cơm, cá mòi, hiện là nguyên liệu thiết yếu cho ngành nuôi trồng thủy sản toàn cầu, đặc biệt cho các sản phẩm xuất khẩu như cá hồi, tôm, cá da trơn.

Tuy nhiên, theo cuộc điều tra của The Guardian và DeSmog vào 2025, tại Senegal, nhiều nhà máy chế biến đang mua gom lượng lớn cá vốn từng là thực phẩm chính của cộng đồng địa phương, để phục vụ sản xuất công nghiệp và xuất khẩu sang châu Âu và châu Á.

Theo lời ông Mamadou Diop, một ngư dân tại M’Bour, Senegal, chia sẻ với The Guardian: “Sản lượng cá của chúng tôi đã giảm tới 80% trong 10 năm qua. Người dân không còn cá để ăn, trong khi các nhà máy thì xuất khẩu sang Thổ Nhĩ Kỳ hay Tây Ban Nha để nuôi cá biển”.

Khi nguồn cá biến mất và sinh kế bị đẩy ra biển xa

Theo ước tính của nhiều tổ chức phi chính phủ, hơn 400.000 người dân tại khu vực Tây Phi đã mất sinh kế do bị cạnh tranh nguồn cá. Theo FAO, việc chuyển dịch nguồn cá từ tiêu dùng trực tiếp sang sản xuất thức ăn chăn nuôi tạo nên vòng xoáy đói nghèo mới.

Một số nhà máy bị cáo buộc "tước đoạt tài nguyên sinh học" khi thu mua nguồn cá địa phương mà không có cơ chế đền bù hoặc tham vấn với cộng đồng bản địa.

Song vấn đề không dừng lại ở vùng biển Tây Phi. Theo báo cáo "Chỉ số hiệu suất Logistics 2023" của World Bank (2024), hệ thống chuỗi lạnh toàn cầu, vốn là mắt xích sống còn cho ngành thủy sản, chỉ đạt chuẩn tại 34% các quốc gia đang phát triển.

Điều này trở thành điểm nghẽn lớn hậu Covid-19, khi hàng loạt lô hàng bị hao hụt, hỏng hóc do thiếu điều kiện bảo quản, gây thiệt hại hơn 10 tỷ USD mỗi năm (theo OECD, 2024).

Không chỉ dịch bệnh, chuỗi cung ứng thủy sản cũng đang phải đối mặt với biến đổi khí hậu. Cũng theo FAO, hiện tượng axit hóa đại dương, thiếu oxy tầng đáy và nhiệt độ nước biển tăng cao đã làm suy giảm sản lượng khai thác tự nhiên tại nhiều khu vực.

Đồng thời, ngân hàng đa quốc gia của Hà Lan Rabobank đã trích dẫn gián tiếp từ báo cáo nội bộ ngành, về các cú sốc địa chính trị như cuộc chiến Nga - Ukraine hay căng thẳng tại eo biển Đài Loan, đã khiến chi phí logistics ngành thủy sản tăng trung bình 18% chỉ trong năm 2024.

Tái thiết chuỗi cung ứng thủy sản từ gốc rễ

Theo báo cáo "Protein thay thế cho thức ăn thủy sản" (2024) của Đại học Stirling thực hiện, một trong những giải pháp khả thi là thay thế bột cá bằng protein thực vật, đậu nành, côn trùng hoặc tảo biển - những nguồn nguyên liệu vừa bền vững, vừa giúp giảm phụ thuộc vào khai thác tự nhiên. Một số nghiên cứu cho thấy có thể giảm đến 60% lượng bột cá trong thức ăn mà vẫn duy trì hiệu suất nuôi trồng.

Công nghệ số cũng được kỳ vọng tạo ra bước ngoặt: Blockchain và Internet of Things đang được các tập đoàn như Thai Union, Mowi hay Cargill triển khai để minh bạch hóa nguồn gốc và quá trình vận hành toàn chuỗi. Bên cạnh đó, chứng nhận sinh thái và đạo đức như ASC hay BAP ngày càng trở thành tiêu chuẩn bắt buộc tại các thị trường xuất khẩu lớn.

Với vai trò là một trong ba nước xuất khẩu thủy sản lớn nhất thế giới, Việt Nam cũng đang chịu sức ép từ các thị trường quốc tế. Theo báo cáo tại hội nghị "Tổng quan ngành thủy sản Việt Nam 2025" của VASEP, để duy trì mục tiêu xuất khẩu 11 tỷ USD trong năm nay, Việt Nam cần kiểm soát chặt chẽ hoạt động khai thác, thúc đẩy truy xuất nguồn gốc, đồng thời đầu tư vào hạ tầng logistics và khuyến khích sử dụng thức ăn bền vững.

Theo các chuyên gia, chuỗi cung ứng thủy sản không chỉ là câu chuyện kinh tế. Đó là điểm giao cắt giữa đạo đức, môi trường và công bằng toàn cầu. Nếu không thay đổi từ hôm nay, ngành thủy sản vốn được kỳ vọng nuôi sống thế giới, có thể lại trở thành nạn nhân của chính sự phát triển mất kiểm soát ấy.