Chỉ đến khi người phụ nữ 43 tuổi năn nỉ được làm thêm xét nghiệm tại khoa cấp cứu, trong lúc bác sĩ chuẩn bị cho cô ra về mà vẫn chưa tìm ra lời giải, mọi thứ mới sáng tỏ. Thận của cô suy nghiêm trọng vì hệ miễn dịch đã tấn công chính cơ thể mình. “Điều tôi ước nhất là bệnh nhân có thể được chẩn đoán sớm hơn, không phải chịu đựng cảm giác bị phớt lờ”, Wilson nói.
Kết quả xét nghiệm khẳng định Wilson mắc lupus ban đỏ hệ thống (SLE), một bệnh tự miễn, có biểu hiện vô cùng đa dạng. Câu chuyện của cô là lát cắt rõ nét về “mặt tối” của hệ miễn dịch. Cơ chế bảo vệ vốn được xem là lá chắn sinh học của con người, nhưng đôi khi lại quay ngược tấn công chủ thể.
Wilson trang điểm, chuẩn bị cho sự kiện gây quỹ đi bộ để chữa bệnh Lupus. Ảnh: David Goldman.
Theo Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH), hiện ghi nhận hơn 140 bệnh tự miễn khác nhau, từ phổ biến như lupus, viêm khớp dạng thấp, tiểu đường tuýp 1, đến hiếm gặp như nhược cơ hay viêm đa cơ. Tổng cộng, các bệnh này ảnh hưởng đến hàng trăm triệu người trên thế giới, trở thành một trong những nguyên nhân hàng đầu của bệnh mạn tính nhưng lại khó nhận biết bằng mắt thường.
Cơ chế chung của bệnh tự miễn là rối loạn chức năng nhận diện trong hệ thống miễn dịch. Thông thường, các tế bào T và B - hai “lực lượng tinh nhuệ” - được huấn luyện để phân biệt đâu là yếu tố ngoại lai (virus, vi khuẩn) và đâu là mô của cơ thể. Tuy nhiên, khi hệ thống này trục trặc, “quân ta đánh quân mình” xảy ra. Các tế bào miễn dịch nhầm lẫn mô khỏe mạnh là kẻ thù, gây viêm, tổn thương và phá hủy cơ quan.
Các nhà khoa học gọi hiện tượng này là “tự kháng”. Trong đó, thay vì chống lại mầm bệnh, hệ miễn dịch sản sinh kháng thể tự tấn công. Những kháng thể này có thể nhắm vào bất kỳ cơ quan nào: não, thận, khớp, da, hay mạch máu. Với lupus, hậu quả thường là viêm lan tỏa, làm hỏng thận, tim và hệ thần kinh.
GS Mariana Kaplan, Viện Viêm khớp, Cơ xương và Da (NIH), cho rằng di truyền chỉ là một phần của câu chuyện. Người có người thân mắc bệnh tự miễn có nguy cơ cao hơn, vì nhiều gen miễn dịch có thể truyền qua các thế hệ. Một số biến thể gen từng giúp tổ tiên loài người chống chọi những bệnh như dịch hạch lại vô tình khiến hệ miễn dịch ngày nay phản ứng thái quá.
Tuy nhiên, yếu tố môi trường mới là “mồi châm ngòi”. Nhiễm trùng, khói thuốc, ô nhiễm, thậm chí cháy nắng nghiêm trọng đều có thể kích hoạt phản ứng tự miễn ở người có sẵn nguy cơ. Kaplan mô tả: Đến một lúc nào đó, hệ miễn dịch như thể "không chịu nổi thêm nữa" và bắt đầu nhầm lẫn, tấn công chính mình.
Điều đáng chú ý là phụ nữ chiếm tới 90% số ca lupus, đặc biệt ở độ tuổi sinh sản. Giới khoa học giả thiết estrogen và nhiễm sắc thể X thứ hai có thể khiến hệ miễn dịch nữ giới hoạt động mạnh mẽ hơn, song cũng dễ mất kiểm soát hơn.
Wilson được điều trị bằng dịch truyền tĩnh mạch hàng tháng. Ảnh: David Goldman.
Wilson bắt đầu có triệu chứng từ khoảng 20 tuổi: ngất xỉu, phát ban toàn thân, sốt, sưng khớp. Các triệu chứng tồi tệ hơn khi cô mang thai. Đến lần nhập viện định mệnh, xét nghiệm nước tiểu đã cứu sống cô. Nhiều tháng điều trị tích cực giúp thận hồi phục, nhưng hơn 10 năm sau, Wilson vẫn sống chung với đau đớn và mệt mỏi triền miên.
Các bác sĩ hiện kiểm soát bệnh cho cô bằng cách truyền miễn dịch định kỳ cùng 6 loại thuốc uống mỗi ngày để ức chế phản ứng viêm. Cô mô tả những đợt bùng phát như ác mộng: sốt cao, chân sưng không đi nổi, cơn đau lan khắp người kéo dài nhiều ngày, làm gián đoạn công việc và sinh hoạt cùng gia đình. Đặc biệt, là cảm giác kiệt sức, rối loạn tập trung và ảnh hưởng trí nhớ ngắn hạn.
Ở bệnh nhân lupus, các bạch cầu giữ nhiệm vụ bắt giữ vi khuẩn thường phóng quá nhiều mạng bẫy ngoại bào (NETs), khiến mảnh vụn DNA và protein chết bị hệ miễn dịch nhận nhầm là ngoại lai, kích hoạt chuỗi phản ứng tự tấn công. GS Kaplan tin rằng đây có thể là khởi đầu của nhiều bệnh tự miễn, đồng thời là lời giải cho việc vì sao phụ nữ dễ mắc hơn.
Một số nghiên cứu gần đây còn chỉ ra mối liên hệ giữa hiện tượng NETs và nguy cơ đột quỵ, nhồi máu cơ tim sớm ở phụ nữ mắc lupus, vì “mạng nhện miễn dịch” có thể làm hỏng mạch máu và thúc đẩy xơ vữa động mạch.
Một số biểu hiện của bệnh lupus ban đỏ hệ thống. Ảnh minh họa.
Sau nhiều thập kỷ bế tắc, y học đang chứng kiến thời kỳ lạc quan nhất trong nghiên cứu bệnh tự miễn, theo bác sĩ Amit Saxena, chuyên khoa thấp khớp Đại học NYU Langone Health.
Từ nền tảng của liệu pháp tế bào CAR-T, từng tạo bước ngoặt trong điều trị ung thư, các nhà khoa học đã thử dùng chính tế bào miễn dịch của bệnh nhân để “tái huấn luyện” chúng tiêu diệt các tế bào sai lệch gây lupus. Ca đầu tiên được thực hiện tại Đức năm 2021, và đến nay, người bệnh vẫn trong tình trạng thuyên giảm mà không cần thuốc.
Ngoài ra, thuốc teplizumab đã chứng minh khả năng trì hoãn khởi phát tiểu đường tuýp 1 ở nhóm có nguy cơ cao. NIH kỳ vọng hướng tiếp cận này có thể mở ra “cửa sổ can thiệp” sớm cho nhiều bệnh tự miễn khác, ngăn tổn thương trước khi xảy ra.
Trong khi đó, GS Kaplan cho rằng, lupus không phải là một bệnh duy nhất, mà là tên gọi chung của nhiều tình trạng có yếu tố nền tương đồng. Tức là, mỗi bệnh nhân có thể có cơ chế viêm riêng biệt, khiến cùng một phác đồ thuốc cho hiệu quả khác nhau.
Một hướng nghiên cứu mới được gợi mở từ viêm khớp dạng thấp (RA), khi các nhà khoa học phân tích mô khớp bệnh nhân và phát hiện 6 nhóm viêm khác nhau, mỗi nhóm mang đặc trưng tế bào và mức độ hoạt động riêng. Phát hiện này, theo GS Harris Perlman (Đại học Northwestern), đã thay đổi cách nhìn nhận căn bệnh.
Giữa lúc chờ những phát hiện mới, Wilson tham gia nhóm hỗ trợ bệnh nhân lupus trực tuyến, gặp gỡ, chia sẻ kinh nghiệm và vận động nâng cao nhận thức trong cộng đồng y khoa. Cô cũng tham gia nghiên cứu quy mô lớn về bệnh lupus trên 3.500 bệnh nhân, nhằm xác định biến thể sinh học của bệnh. Mỗi khi có dấu hiệu bùng phát, Wilson tự lấy mẫu máu, gửi cho nhóm nghiên cứu và trông chờ vào ngày trở lại con người thật.
