Sau hơn ba năm triển khai tại Việt Nam, hợp phần hỗ trợ cải thiện an toàn thực phẩm từ vật nuôi trong Dự án Chuyển đổi Hệ thống Nông nghiệp Sinh thái và Thực phẩm An toàn (ASSET) tại Việt Nam do Viện Nghiên cứu Chăn nuôi Quốc tế (ILRI) chủ trì, đã mang đến nhiều gợi mở cho việc quản lý và hoạch định chính sách thực phẩm ở cấp địa phương.
Chuyển đổi tư duy từ kiểm tra - xử phạt sang đồng quản lý
Không chỉ dừng lại ở những mô hình kỹ thuật, dự án còn góp phần định hình một hướng tiếp cận mới khi kết nối giữa nông nghiệp sinh thái và mô hình Một sức khỏe hướng đến hệ thống thực phẩm an toàn, bền vững và phù hợp với văn hóa địa phương.
Ông Đặng Xuân Sinh, chuyên gia ILRI. Ảnh: Linh Linh.
Chia sẻ với Báo Nông nghiệp và Môi trường, ông Đặng Xuân Sinh, chuyên gia ILRI phụ trách hợp phần dự án cho rằng nông nghiệp sinh thái giúp đa dạng hóa các biện pháp quản lý, tăng tính tương tác, bao trùm và bền vững trong toàn bộ chuỗi thực phẩm.
Dựa trên 13 nguyên tắc cốt lõi của nông nghiệp sinh thái, các địa phương có thể thiết kế chính sách quản lý thực phẩm phù hợp với điều kiện tự nhiên, văn hóa, dân tộc và sinh kế của từng vùng.
Những nguyên tắc như sự tham gia, đồng tạo lập tri thức, tính hiệp lực, sức khỏe vật nuôi và đa dạng hóa kinh tế là nền tảng kết nối các bên trong chuỗi sản xuất - chế biến - tiêu thụ, từ đó hình thành chính sách quản lý thực phẩm dựa trên thực tiễn địa phương và phát huy nội lực cộng đồng.
Một điểm nổi bật của hợp phần an toàn thực phẩm trong ASSET là cách tiếp cận quản lý nguy cơ gồm ba trụ cột: đánh giá nguy cơ, quản lý nguy cơ, và truyền thông nguy cơ. Cách tiếp cận này giúp hai tỉnh tham gia dự án như Điện Biên và Sơn La xây dựng chương trình kiểm soát thực phẩm dựa trên bằng chứng khoa học và minh bạch thông tin giữa các bên liên quan. Thông qua tập huấn, hỗ trợ kỹ thuật và đồng hành cùng chính quyền, các cán bộ địa phương đã bước đầu lồng ghép được phương pháp này vào hoạt động thường xuyên, chuyển từ “kiểm tra - xử phạt” sang “đồng quản lý - hỗ trợ - cùng thực hành”.
Theo ông Sinh, điểm đột phá lớn nhất mà các địa phương khác có thể học hỏi chính là sự tham gia trực tiếp và chủ động của các cơ quan quản lý an toàn thực phẩm. Không chỉ có Chi cục Chăn nuôi, Thú y và Thủy sản, mà còn có Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Chi cục An toàn thực phẩm, Chi cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường cùng phối hợp triển khai.
Ở các chợ truyền thống, các mô hình can thiệp đã thay đổi cách nhìn của người sản xuất và kinh doanh thực phẩm: từ bị quản lý sang được hỗ trợ. “Chúng tôi hướng đến tạo điều kiện, đồng hành và nâng cao năng lực thay vì chỉ xử phạt. Khi người bán thịt, người giết mổ hay người buôn rau được đào tạo, được trang bị dụng cụ phù hợp, họ sẽ tự giác thay đổi thực hành, vì uy tín và sức khỏe cộng đồng”, ông Sinh chia sẻ.
Với cách tiếp cận mới, sản phẩm thịt, rau quả được quản lý tốt hơn, giảm nguy cơ mất an toàn thực phẩm, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước. Ảnh: Linh Linh.
Cách tiếp cận này không chỉ cải thiện vệ sinh, an toàn tại các điểm giết mổ và chợ dân sinh, mà còn giúp hình thành một môi trường kinh doanh an toàn và tin cậy, nơi chính quyền, người dân và doanh nghiệp cùng chia sẻ trách nhiệm. Sản phẩm thịt, rau quả được quản lý tốt hơn, giảm nguy cơ mất an toàn thực phẩm, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước.
Bản địa hóa Một sức khỏe
Từ góc nhìn rộng hơn, nông nghiệp sinh thái cũng là cầu nối để hiện thực hóa mô hình Một sức khỏe ở khu vực trung du và miền núi. “Khi triển khai tại các vùng miền núi, chúng tôi thấy rõ lợi ích của việc kết nối đa ngành, từ thú y, y tế, công thương, môi trường đến chính quyền và cộng đồng trong việc nâng cao hiểu biết, phòng chống dịch bệnh, và bảo vệ sức khỏe vật nuôi cũng như con người”, ông Sinh chia sẻ.
Các hoạt động tập huấn, truyền thông và can thiệp kỹ thuật do dự án hỗ trợ đã giúp người dân nhận thức rõ hơn về mối liên hệ giữa sức khỏe, thực hành chăn nuôi và môi trường. Điều này đặc biệt có ý nghĩa với các bệnh truyền lây từ động vật sang người hoặc qua thực phẩm - những nguy cơ thường bị xem nhẹ trong sản xuất nông hộ nhỏ lẻ. Khi người dân hiểu rằng bảo vệ sức khỏe vật nuôi cũng là bảo vệ chính mình, họ chủ động hơn trong việc phòng bệnh và báo cáo dịch sớm.
Chuyên gia ILRI cho rằng, các mô hình nông nghiệp sinh thái có thể coi là “bản địa hóa Một sức khỏe” bởi chúng được hình thành và phát triển từ chính văn hóa, thói quen và điều kiện sinh kế của cộng đồng địa phương. Cả hai hướng tiếp cận đều đặt sức khỏe con người và hệ sinh thái làm trung tâm.
TS. Nguyễn Việt Hùng, Giám đốc khu vực châu Á, Viện Nghiên cứu Chăn nuôi Quốc tế (ILRI). Ảnh: Linh Linh.
Ở góc nhìn chiến lược khi nhân rộng dự án, TS. Nguyễn Việt Hùng, Giám đốc khu vực châu Á, Viện Nghiên cứu Chăn nuôi Quốc tế (ILRI), cho rằng những kết quả nghiên cứu và can thiệp của cách tiếp cận này mang lại nhiều giá trị mới mẻ và khả năng nhân rộng cao trong thời gian tới. Ông đánh giá cao cách tiếp cận nông sinh thái và mô hình quản lý an toàn thực phẩm dựa trên nguy cơ, đặc biệt là việc lồng ghép tư duy Một sức khỏe trong toàn chuỗi giá trị thực phẩm.
“Chỉ với những can thiệp nhỏ, chi phí thấp, như thay bàn chặt, bổ sung dụng cụ vệ sinh cho người bán thịt tại chợ truyền thống, đã có thể giảm đáng kể mức ô nhiễm Salmonella, mang lại lợi ích thực tế cho sức khỏe cộng đồng. Đây chính là minh chứng rõ ràng cho hiệu quả của cách tiếp cận Một sức khỏe, nơi các hành động nhỏ trong chuỗi thực phẩm có thể tạo ra tác động lớn đến hệ thống y tế, môi trường và sinh kế", ông nói.
Theo TS. Hùng, nếu tính toán được cụ thể khoản chi phí xã hội tiết kiệm được, chẳng hạn như giá trị kinh tế từ việc giảm ô nhiễm, hạn chế sử dụng phân bón vô cơ, hay giảm phát thải trong chăn nuôi, thì các nhà hoạch định chính sách địa phương sẽ có cơ sở khoa học để đầu tư đúng hướng cho nông nghiệp sinh thái và an toàn thực phẩm.
Ông cũng gợi ý nên mở rộng các nghiên cứu theo hướng định lượng hóa tác động kinh tế và môi trường của mô hình, như lượng phát thải khí nhà kính giảm được, giá trị gia tăng của sản phẩm chăn nuôi an toàn, hay chi phí y tế tiết kiệm nhờ phòng ngừa bệnh truyền lây từ động vật sang người.
